Imazhi i Shqipërisë dhe shqiptarëve në veprat e udhëtarit dhe diplomatit anglez William Martin Leake.

Në fund të shekullit të XVIII , gadishulli i Ballkanit ishte më pak i njohur në Evropë se kolonitë e saj në botë. Kjo mosnjohje reflektohej direkt dhe në librat e gjeografisë ku këto territore quheshin thjesht provinca evropiane të Turqisë dhe për emërtimin e lumenjve dhe maleve të tyre përdorej ende onomastika e vjetër Greko-Latine. Megjithëse lëvizjet filozofike kulturore të Iluminizmit dhe Klasicizmit kishin zgjuar interesin e publikut evropian për Greqinë si vendin ku kish lindur qytetërimi i lashtë nuk ishte ndërmarrë ndonjë përpjekje serioze për të zbuluar e eksploruar këtë vend dhe rajonin më gjerë rreth tij. Kjo gjë natyrisht nuk kish ardhur si pasojë e indiferentizmit të Evropës ndaj Ballkanit apo për më tepër si një mohim i së kaluarës evropiane të këtij rajoni, por ishte një pasqyrim i drejtë për së drejtë i situatës politike administrative që ekzistonte në rajon midis Fuqive Evropiane dhe Perandorisë Otomane. Këto rajone për më tepër se tre shekuj ishin pjesë përbërëse e Perandorisë Otomane, e cila deri atëherë ishte “trajtuar si një njësi e vetme në Evropë dhe në Azi.”[1] Për më tepër për një kohë të gjatë rajoni kish qenë një shesh beteje midis Perandorisë së Hasburgëve dhe perandorisë Otomane gjë që e kish vështirësuar shumë udhëtimin, njohjen dhe eksplorimin e këtyre viseve. Mbarimi i luftërave Austro-Turke më 1689 dhe nënshkrimi i traktateve të paqes fill pas tyre sollën jo vetëm shmangien e një pushtimi të përhershëm të Evropës nëpërmjet ekskursioneve të vazhdueshme otomane por promovuan një periudhë relativisht paqësore midis Portës së Lartë dhe fuqive evropiane.

Një shekull më vonë,viti 1789 shënon  një ngjarje të rëndësishme për historinë e vet  Evropës. Triumfi i revolucionit francez më 1789 dhe fushatat e mëvonshme të Napoelon Bonapartit në fillim në Itali në 1796 e dy vjet më vonë në Egjipt në 1798 ndryshuan thelbësisht botën mesdhetare dhe Lindjen e Afërme me të cilat rajoni i Ballkanit ishte fqinj. Vetëm disa vjet më vonë pas triumfit të revolucionit francez më 1797, Franca nëpërmjet traktatit të Campo-Formio aneksoi ishujt Jonianë nga Venediku[2]. Kjo fqinjësi e papritur me viset e Ballkanit pati një efekt të dyfishtë në zhvillimin e ngjarjeve politiko, shoqërore dhe kulturore të këtyre viseve. Në fillim në ishujt Jonianë dhe më pas në territoret afër tyre fillojnë të infiltrojë nacionalizmi dhe idetë e  formimit të shtetit-komb të Revolucionit francez. Koncepte dhe fjalë të reja si “republikë”, “kushtetutë”, “të drejtat e njeriut” filluan të zënë rrënjë në fjalorin dhe mendimin politik të rajonit. Ky moment korrespondon  me  periudhën kur këto territore marrin një rëndësi jetësore për shtetet evropiane në zgjerim.[3] 

Franca dhe më vonë Anglia dhe Rusia e gjetën veten shumë shpejt në “aktorë” dhe “faktorë” të rëndësishëm politikë, kulturorë dhe socialë në teatrin diplomatik të këtyre viseve. Kjo prani evropiane dhe ri njohje e këtyre viseve u  përforcua më tepër nga një fenomen i ri-Udhëtimi. Në fillim të shekullit të XIX udhëtimi tradicional i “Grand Tour-it pësoi një ndryshim themelor. Turi i Francës dhe i Italisë u braktis dhe udhëtimet në Greqi, Shqipëri dhe Turqi, të cilat ishin pjesë të perandorisë Otomane u bënë të modës.[4]Ky kontakt i drejtë për së drejtë solli jo vetëm njohjen e rajonit më në detaje por inspiroi dhe lëvizje të fuqishme në mendimin evropian si ishin Filohelenizmi dhe krijimi i adhurimit të kultit për Orientin të romantikëve në letërsitë evropiane. E njëjta prirje mund të vërehet në ndërthurjen e veçantë mes turkofilisë e sllavofobisë , së bashku me fenomenin refleksiv të turkofobisë(apo më mirë islamofobisë) dhe filosllavizmit [5]në mendimin politik evropian si rezultat i përzierjes së udhëtimeve diplomatiko-turistike dhe interesave të Fuqive të Mëdha në rajon. Si rezultat, kjo përqasje e  re e Evropës  që zuri fill me udhëtimet “theu karakterin e njësuar të botës orientale.”[6] dhe krijoi premisat për “rizbulimin” e Ballkanit. Ky “rizbulim” shkon hap pas hapi dhe me ndryshimin e emërtimeve të këtyre viseve, nga provinca evropiane të Turqisë në fillim të shekullit, në Lindjen e Afërme në mes të shekullit për të fituar emrin Ballkan në fillim të shekullit të XX. Përdorim termin “rizbulim’ pasi këto vise si pjesë përbërëse e ish perandorive romake dhe asaj bizantine më vonë ekzistonin në memorien kolektive të Evropës dhe në historiografinë e saj në formën e emërtesave të  provincave romake dhe temave bizantine. Nëse e postulojmë “zbulimin” e Ballkanit në një moment historik relativisht mjaft të vonë kjo nuk do të thotë se dëshmitë dhe përshkrimet e udhëtarëve kanë qenë dukuri që u shfaq vetëm mbas shekullit të XVIII. Shumë nga dëshmitë e mëparshme sidomos nga ato që janë hartuar nga vrojtues politikë , nga oficerë të shërbimeve sekrete e nga diplomatët kanë qenë shpesh herë fryt i vështrimeve më të mprehta dhe më të informuara se disa nga dëshmitë e udhëtarëve të mëvonshëm.[7]Por nëse cilësia e këtyre dëshmive të lëna është relative askush nuk mund ta vërë në dyshim se pas publikimit të këtyre shënimeve dhe mbresave nga udhëtimet në Ballkan fillon njohja e vërtetë dhe perceptimi i Ballkanit jo vetëm si një identitet i veçantë gjeografik por dhe si kulturor me mozaikun e pashoq të kulturave, popujve dhe besimeve fetare të tij.

Influenca dhe impakti i këtyre ditarëve të udhëtimit, veprave apo epistolarëve të ndryshëm kanë marrë një rëndësi të jashtëzakonshme jo vetëm për të analizuar letërsinë shumë prodhimtare të udhëtimit që me të drejtë  studiuesja Vesna Goldsworthy e quan “një mënyrë sipas së cilës një nga kombet më të fuqishëm në botë(Britanikët) shfrytëzuan burimet dhe kulturën e Ballkanit për të furnizuar me lëndë të parë industrinë e tyre të  letërsisë dhe të zbavitjes”[8] në shekullin e XIX, por dhe për të eksploruar perceptimin dhe shkallën e njohjes të Ballkanit në Evropë. Duke qenë se për më shumë se katër shekuj Ballkani ka qenë një pjesë përbërëse e perandorisë otomane, që nga botimi i veprës “Orientalism” (1978) nga studiuesi Edward Said, një pjesë e studiuesve e kanë përshtatur diskursin e Orientalizmit në studimet ballkanike. Kjo përpjekje është më shumë e dukshme në raportet dhe marrëdhëniet e Ballkanit me Evropën si dhe në studimin e veprave e të ditarëve  të udhëtarëve evropianë për Ballkanin. Gjithsesi kjo përqasje fill pas botimit të “Imagining Balkans”( 1998) nga studiuesja Maria Todorova ka filluar të humbasë terren dhe më tepër sot studiuesit bien dakord që perceptimi dhe njohja e Ballkanit në Evropë të analizohet nën spektrin e “Ballkanizmit”, i cili ka huazuar nga diskursi i Orientalizmit eksplorimin e mënyrave sesi kolonializmi ishte më tepër një mendësi perceptimi kulturor sesa një dominim politik dhe ekonomik i Perëndimit ndaj Ballkanit[9]. Pra në rastin e Greqisë bëhet fjalë më tepër për një  kolonializëm kulturor  që hera herës shoqërohej nga një ndjenjë e fortë epërsie kulturore-epërsi si ndaj grekëve të cilët edhe pse rridhnin nga helenët e lashtë shikoheshin si hije mjerane të tyre( por edhe popullsive të tjera të Ballkanit)  edhe ndaj otomanëve gardianëve të tyre oriental despotikë.[10]Me fjalë të tjera udhëtimi mund të shihet si shprehje e një forme të ndryshme kolonializmi, në të cilin historia dhe ideologjia, dhe jo territori i një vendi pretendoheshin,që pushtoheshin dhe aneksoheshin.[11]Kurse për sa i përket zgjerimit të njohjes së Ballkanit dhe me vendet e tjera të tij, udhëtimi ndryshon formën e vet “koloniale” duke pasqyruar mbështetjen e politikës së Britanisë ndaj Çështjes Lindore e cila në mesin e shekullit të XIX ishte mbrojtja e Ballkanit ndaj imperializmit rus[12]. Për më tepër udhëtimi u bë burim i një literature të pasur ku Evropa Jug-Lindore në imagjinatën gjeografike britanike u pasqyrua si  një zonë periferike barbarizmi dhe konflikti.[13]Territoret shqiptare që përbënin një pjesë të konsiderueshme të Ballkanit, u bënë nga trojet e para të cilat u vizituan dhe u njohën gjerësisht jo vetëm nëpërmjet  veprave letrare të Byron-it dhe shënimeve të udhëtimit të bashkudhëtarit të tij John Cam Hobhouse siç besohet shpesh pasi  “Child Harold “, Kënga e II (1812) dhe “A Journey   through Albania and other provinces of Turkey in  Europe and Asia to Constantinople during the years 1809-1810” (1813) ishin të parat që panë dritën e botimit  por për politikën angleze ato u bënë  të paktën të paktën 7 vjet më parë nëpërmjet raporteve diplomatike të udhëtarit dhe diplomatit të parë anglez në Shqipëri William Martin Leake(1777-1860).Për publikun e atëhershëm britanik ashtu siç shkruante studiuesi Eduard Gibon në veprën e vet “Dobësimi dhe rënia e Perandorisë Romake”(1807), “Shqipëria ishte po aq e panjohur sa dhe brendësitë e Amerikës”[14]ndaj vepra e Leake ka një rëndësi të veçantë për njohjen dhe perceptimin e këtij publiku ndaj Shqipërisë dhe shqiptarëve.

Në fakt njohja e Ballkanit dhe e Shqipërisë në Britani në shekullin e XIX fillon nga eksplorimi dhe udhëtimi në Greqi dhe Shqipëri i William Martin Leake, i cili nuk ishte një udhëtar i zakonshëm britanik që ndërmori një udhëtim kënaqësie dhe njohje në Greqi dhe Shqipëri në kuadër të Grand Tour-it si Lord Byron,John Cam Hobhouse, Dr Holland apo Thomas Smart Hughes. Kapiteni Leake dhe më vonë Koloneli Leake ishte një zbulues i mirëfilltë ushtarak i dërguar me mision në territorin e Pashallëkut të Janinës nga viti 1804 deri në dimrin e vitit 1806.[15] Edhe pse një kohë relativisht të  shkurtër, Leake krijoi një njohje dhe eksperiencë të admirueshme për Ballkanin. Pas largimit të tij nga Shqipëria dhe Greqia, Leake shkroi dhe botoi katër vepra shumë të rëndësishme për të gjeografinë,historinë,gjuhësinë dhe leksikografinë dhe popullsinë e këtyre viseve. Veprat e tij janë Researches in Greece(1814),”An Historical outline of Greek Revolution”(1826), “Travels in Morea” (1830) dhe “Travels in Northern Greece and Albania” me katër vëllime(1835).Këto vepra nuk ngjallën interes vetëm në qarqet akademike por shumë shpejt patën një sukses të madh në lexuesin britanik. Si të tilla ato krijuan dhe përshtypjet dhe perceptimet e para të Ballkanit dhe të Shqipërisë në Britani. Leake ishte një njohës shumë i mirë i antikitetit dhe referencat e tij për shumë qytete të vjetra antike ishin shumë të sakta dhe të mahnitshme për moshën e re që ai kishte. Ai gjithashtu bën një përshkrim rigorozikisht të saktë të territorit që eksploron duke na dhenë jo vetëm përshkrime gjeografike por dhe përshkrime te popullatës. Detyra e Likut ishte ajo e zbuluesit ushtarak, pra mbledhja e informacioneve që i kish caktuar Shtabi Britanik i Luftës. Ai ka udhëtuar pa u lodhur, ka vëzhguar tërë objektet e nevojshme për informacionet e tij, ka takuar dhe bashkëbiseduar me njerëz të rajoneve e shtresave të ndryshme të popullsisë shqiptare e greke, çamë, toskë, lebër,vllahë, funksionarë të administratës osmane:pashallarë,bejlerë,vezirë,spahinj, ushtarakë të karrierës etj.[16]

Ky informacion i bollshëm që Leake e mblodhi goja gojës dhe në udhëtimet e shumta eksplorimi që ai bëri në Greqi dhe Shqipëri bëri të mundur që ai jo vetëm të kryente me sukses detyrën si zbulues ushtarak të caktuar nga Shtabi Britanik i Luftës por dhe të fitonte shqisën e historianit dhe të studiuesit të rajonit. Leake në dallim nga udhëtarët e tjerë të mëvonshëm britanikë ka një kontribut të veçantë në kulturën shqiptare pasi në veprën e vet Researches in Greece(1814) përfshiu botimin e një fjalori shqip-anglisht-greqisht, të cilin ai e hartoi me ndihmën e iluministit dhe mësuesit të shkollave të mesme Evstrat Vithkuqari(1755?-1822). Ky i fundit i dha mësime të gjuhës shqipe Leak-ut në 1805 në Janinë, kryeqendra e pashallëkut të Ali Pasha Tepelenës. Fjalori u hartua në bazë të fjalorit greqisht-arumanisht-bullgarisht-shqip të Dhanil Mihal Adham Haxhiut ose Voskopojarit(1754-1825), të botuar në Venedik më 1802.[17] Bashkëpunimi i Leake me elitën vendase la gjurmë të pashlyeshme jo vetëm në formimin e tij për sa i përket përvetësimit të gjuhës shqipe dhe kulturës ballkanike por dhe në perceptimin e tij rreth Shqipërisë , Greqisë dhe Ballkanit në përgjithësi. Të dy filozofët iluministë të mësipërm i përkisnin qarkut kulturor të Akademisë së Voskopojës, një qendre kulturore të admirueshme në Ballkan në shekullin e XVIII, e cila ishte kryesisht një produkt i përplasjes së kulturave greko-vllahe-shqiptare në rajon. Ka patur debate të ndryshme në kohërat e mëvonshme, të cilat disa herë vazhdojnë dhe sot nëse Voskopoja i përket kulturës dhe qytetërimit grek meqenëse gjuha e shkruar që është përdorur në hartimin e veprave të ndryshme ishte gjuha greke. Në fakt problemi para se të ishte një problem etnik(se ç’popullsi jetonte në Voskopojë?) ka të bëjë më tepër me hierarkinë dhe statusin  e gjuhëve në rajon. Në jugun e Shqipërisë dhe në Epir , krahina të cilat nën shekujt e sundimit turk dhe deri në ditët tona kanë pasur një popullsi të përzier shqiptare, greke dhe arumune, Kisha Ortodokse mbeti një shprehje e qytetërimit grek dhe ishte e dedikuar në mënyrë të veçantë ndaj gjuhës greke, të cilën e shihte si një mburojë ndaj hordhive pushtuese të Islamit[18]. Në të njëjtën kohë përdorimi i gjuhës greke shprehte dhe mentalitetin ekumenist të epokës, ku ajo shikohej si një transmetuese e vlerave bizantine dhe në planet e iluministëve ballkanikë zinte një vend të veçantë si gjuha që do të bashkonte të gjitha popullsitë e Ballkanit .Gjithsesi kjo situatë do të ndryshonte  disa vite më vonë ku ashtu si dhe në Evropë etnitë ballkanike do përqafojnë nacionalizmin si platformë ideologjike në rrugën e krijimit të shteteve të tyre por trashëgimia dhe influenca e kësaj kulture ekumeniste të rajonit do jetë e dukshme jo vetëm në zgjimet kombëtare por dhe në dëshmitë e udhëtimit që na kanë lënë udhëtarët e huaj në shekullin e XIX.

Këtë influencë e gjejmë dhe në shkrimet e Leake rreth Shqipërisë dhe shqiptarëve ku dallohen qartë fillesat e dy perceptimeve kryesore të cilat pak a shumë në mënyrë jo të vullnetshme u ndoqën dhe nga udhëtarët e mëvonshme britanikë në shkrimet dhe veprat e tyre për Shqipërinë. Së pari Leake i ndërgjegjshëm për detyrën e vet të zbuluesit dhe më vonë të diplomatit në (1809) është ndoshta nga të vetmit udhëtarë të kësaj periudhe i cili duke e njohur  mirë kauzën e vet e reflekton në shkrimet e veta duke mos mbajtur aspak qëndrim emocionues ndaj çështjeve politike në rajon. Kështu p.sh kur një banor i krishterë i Delvinës i ankohet për “vështirësitë që duhet të durojë nga turqit” dhe e pyet “se pse fuqitë e mëdha të Evropës, por në veçanti Anglia nuk japin ndihmën e tyre, për të çliruar vëllezërit e tyre të krishterë” ai shkruan se “nuk është një detyrë shumë e këndshme të japësh shpjegime për këtë , se kombet radhë veprojnë pa u nisur nga interesat e tyre, se ne kemi në zhvillim e sipër një luftë mizore në duar dhe se politika jonë e tanishme është që të mbështesim Perandorinë Turke”.[19] Ashtu si gjithë udhëtarët e tjerë në Ballkan , Leake njohu saktësisht në udhëtimet e tij gjendjen politike të cilën ai kish mësuar ta urrente:papërgjegjshmërinë, qeverisjen despotike,anarkinë ekonomike dhe intolerancën fetare.[20]Por shqetësimi gjeo-strategjik për tu rezistuar francezëve në rajon është më i rëndësishëm për Leake sesa gjendja politike në të cilat vuan popullsia, ndaj ai ndërmerr të gjitha hapat për fuqizimin e pushtetit perandorak otoman nëpërmjet përkrahjes së tij të hapur për Ali Pashën. Të njëjtin qëndrim do të mbajnë më vonë në veprat e tyre dhe udhëtarët e tjerrë Viktorianë , ku në kuadër të politikës së Çështjes Lindore do përkrahin sërish integritetin e Perandorisë Otomane si barrierë ndaj imperializmit rus në Ballkan.

Së dyti në shkrimet e Leake pasqyrohet qartë ditomia e diskursit porsa i përket popullsive, të cilat u përkasin besimeve të ndryshme fetare. Shumë kush e ka pranuar, sikurse Anri Piren, se, me ardhjen e Islamit, “bota e Mesdheut” u nda në mënyrë të pariparueshme në dy kampet e papajtueshme të Krishterimit dhe të Islamit.[21]Kjo situatë përveç humbjes së kontaktit kulturor solli dhe perceptimin e paragjykimeve për Tjetrin. Në shekullin e X gjejmë paragjykime të tilla të shkruara nga gjeografët arabë që përshkonin Evropën, kurse në shekullin e XIX kjo është një dukuri që gjendet shpesh në veprat e udhëtarëve për Ballkanin. Edhe në veprën e Leake, gjen referenca të tilla ku viktima të këtij paragjykimi është më shumë popullsia shqiptare, pasi ajo u përkiste të dyja besimeve. Ndonjëherë këto paragjykime janë të egzagjeruara kur Leake konstaton se “në të vërtetë një turk, ose shqiptar mysliman i cili nuk është miop, koprrac ose i dhënë pas përfitimeve të çastit do të ishte një rasisima avis*.”[22] Themi të egzagjeruara pasi ka shumë dëshmi të udhëtarëve të tjerë si Lord Byron, Hobhouse apo Dr Holland të cilat dëshmojnë të kundërtën për mikpritje dhe bujarinë e shqiptarëve, qoftë dhe atyre myslimanë. Vetë Leaku është dëshmitar i kësaj mikpritje dhe bujarie kur bujt dhe strehohet në shtëpinë e Demir Aga Dostit në Kardhiq.[23]

Gjatë udhëtimeve të tij, Leake si një dishepull i kulturës klasike greko-romake identifikon dhe sjell në vëmendjen e lexuesit shumë vendbanime dhe qytete të lashta të Ilirisë , Maqedonisë, Epirit dhe Greqisë. Është e kuptueshme që për emrat antikë Leake përdor emërtimet e tyre greko-romake duke respektuar traditën e udhëtarëve të tjerë para tij, por kur kjo emërtim shtrihet dhe në vendbanime dhe toponime që s’kanë gjë të përbashkët me greqishten apo me popullsi greke në rajon krijohet një konfuzion etnik i panevojshëm për lexuesin. Vetë Leake  duket se nuk është shumë i qartë kur identiteti kulturor historik të antikitetit dhe atë fetar të mesjetës mundohet ta përcjellë dhe në kohët moderne. Kështu p.sh shumë herë ai ngatërron popullsitë duke i thirrur shpesh herë si “greke”popullsitë ortodokse shqiptare, si në Lavdar të Oparit, Berat etj  apo “turke” banorët myslimanë të Beratit dhe fshatrave dhe qyteteve të tjerë të Toskërisë. Madje Leake shpesh herë dhe në vende që kanë toponomastikë shqiptare si në fshatin Dukaj të Tepelenës nuk nguron ta shoqërojë me emërtimin grek “Dukadhes”[24].

Kjo ditomi në diskurs influencon dhe në krijimin e imazhit të Shqipërisë si të një toke barbarie, të largët dhe të pa civilizuar e dëshmuar shpesh herë me përdorimin e mbiemrave “të egjër”, ‘mizor” e “gjysmë lakuriq” për banorët e saj apo drejt për së drejt ku i referohet Beratit si  qendër e “barbarisë shqiptare.”[25]Është e tepërt të përmendim se qyteti i Beratit si një qendër e një pashallëku shqiptar jo shumë kohë më parë se ta vizitonte Leake kish qenë kryeqendra e lëvizjes kulturore të Bejtexhinjve që edhe pse mund të ishte lëvizje kulturore lindore jo domosdoshmërisht duhet të ishte dhe barbare. Po kështu Berati shquhej dhe për kulturën e trashëguar të popullsisë së tij ortodokse, të cilën jo radhë herë në libër Leake e konsideron pa të drejtë si greke. Për më tepër përshkrimet që Leake u bën Shqipërisë dhe shqiptarëve janë në kontrast me përshkrimet që u bën Greqisë dhe popullsisë greke brenda të njëjtave veprave Kështu imazhi i Greqisë dhe i popullsisë greke është pasqyruar me tone më  pozitive dhe më me dhembshuri duke iu referuar shpesh herë atyre si “grekët e gjorë” apo duke i qortuar lehtë për mos kurajën e tyre për të ngritur krye kur shkruan se “ata i tremben shumë shpatës turke dhe kanë aq pak energji për të vepruar në të mirë të vetes.”[26]Në këtë rast shqetësimi gjeo-strategjik i Leake i nënshtrohet sentimenteve të veta filokulturore ndaj kulturës antike, e cila transferohet direkt tek popullsia moderne greke. Edhe pse vetë Leake apo dhe autorët e mëvonshëm britanikë  nuk i “akuzojnë kurrë shqiptarët për padituri në mënyrën si akuzohen ndonjëherë grekët dhe shumë më shpesh turqit, në të vërtetë ata janë përshkruar si një popull inteligjent, të shquar për “mprehtësi dhe gjykim të shëndoshë” dhe që “nuk u mungonte talenti”[27] , gjithsesi paragjykimet dhe perceptimet negative që përmendëm më sipër do të vazhdojnë të jenë prezentë në tekstet britanike duke themeluar kështu një mënyrë të vështruarit të ngjarjeve dhe perceptimit të Ballkanit dhe në autorët e mëvonshëm britanikë në rajon.

Bibliografi

1.     Afrim Q. Karagjozi. Byron in English and in Albanian. Scanderbeg Books. Tiranë:2010

2.     Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation and Power in British Travel Writing, 1850-1914. The Slavonic and East European Review, Vol.82,No.3(Jul.,2004

3.     Barbara Jelavich.  The British Traveller in the Balkans: The Abuses of Ottoman Admistration in the Slavonic Provinces. The Slavonic and East European Revieë.Vol.33,No.81(Jun.,1955)

4.     Charles&Barbara Jelavich.: Themelimi i shteteve kombëtare të Ballkanit,1804-1920. Dituria.Tiranë:2004

5.     Helen Angelomatis-Tsougarakis. The eve of the Greek revival. Routledge London and New York:1990

6.     Irakli Kocollari. Pasthënie  “I dërguari I posaçëm William Martin Lik”.  William Martin Leake Udhëtime në Shqipërinë e Vezirëve.Migjeni. Tiranë:2008

7.     Katherine E Flemming. Bonaparti Mysliman. Tiranë, Dituria:2002

8.     Katherine E. Fleming .Orientalism, the Balkans, and Balkan Historiography. The American Historical Review, Vol.105.No.4 (October 2000)

9.     Maria Todorova. Ballkani imagjinar. Instituti i Dialogut &Komunikimit. Tiranë:2004

10.                        Robert Elsie. Albanian Literature in Greek script: The eighteenth and early nineteenth-century Orthodox tradition in Albanian writing.  www.scribd.com/doc/.../Albanian-literature-in-Greek-script

11.                        Stilian Adhami.Voskopoja dhe monumentet e saj.Infobotues. Tiranë:1998

12.                        William Martin Lik. Udhëtime në Shqipërinë e Vezirëve. Migjeni. Tiranë:2008

---

[1] Maria Todorova. Ballkani imagjinar  Instituti I Dialogut &Komunikimit. Tiranë:2004, faqe 98

[2] Charles&Barbara Jelavich.: Themelimi i shteteve kombëtare të Ballkanit,1804-1920. Dituria.Tiranë:2004, faqe 30

[3] Charles&Barbara Jelavich.: Themelimi i shteteve kombëtare të Ballkanit,1804-1920. Dituria.Tiranë:2004, faqe 30

[4] Helen Angelomatis-Tsougarakis. The eve of the Greek revival. Routledge London and New York:1990,faqe 1

[5] Maria Todorova. Ballkani imagjinar Instituti I Dialogut &Komunikimit. Tiranë:2004, faqe 99

[6] Po aty, faqe 98

[7] Po aty faqe 100

[8] Katherine E. Fleming. Orientalism, the Balkans, and Balkan Historiography. The American Historical Review, Vol.105.No.4 (October 2000), faqe 1221

[9] Katherine E. Fleming .Orientalism, the Balkans, and Balkan Historiography. The American Historical Review, Vol.105.No.4 (October 2000), faqe 1223

[10] Katherine E Flemming. Bonaparti Mysliman. Tiranë, Dituria:2002, faqe 21

[11] Po aty, faqe 25

[12] Barbara Jelavich.  The British Traveller in the Balkans: The Abuses of Ottoman Admistration in the Slavonic Provinces. The Slavonic and East European Review.Vol.33,No.81(Jun.,1955),faqe 396

[13] Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation and Power in British Travel Writing, 1850-1914. The Slavonic and East European Review, Vol.82,No.3(Jul.,2004) faqe 602

[14] Afrim Q. Karagjozi. Byron in English and in Albanian. Scanderbeg Books. Tiranë:2010, faqe 10

[15] Irakli Kocollari. Pasthënie  “I dërguari I posaçëm William Martin Lik”.  William Martin Leake Udhëtime në Shqipërinë e Vezirëve.Migjeni. Tiranë:2008, faqe 303.

[16] Po aty, faqe 307.

[17] Stilian Adhami.Voskopoja dhe monumentet e saj.Infobotues. Tiranë:1998, faqe 195

[18] Robert Elsie. Albanian Literature in Greek script: The eighteenth and early nineteenth-century Orthodox tradition in Albanian writing.  www.scribd.com/doc/.../Albanian-literature-in-Greek-script-

[19] William Martin Lik. “Udhëtime në Shqipërinë e Vezirëve”. Migjeni. Tiranë:2008 faqe 35. Latinisht: rast i radhë

[20] Barbara Jelavich.  The British Traveller in the Balkans: The Abuses of Ottoman Admistration in the Slavonic Provinces. The Slavonic and East European Revieë.Vol.33,No.81(Jun.,1955), faqe 396

[21] Maria Todorova. Ballkani imagjinar Instituti i Dialogut &Komunikimit. Tiranë:2004, faqe 101

[22] William Martin Lik. “Udhëtime në Shqipërinë e Vezirëve”. Migjeni. Tiranë:2008, faqe 50.

[23] Po aty faqe 73

[24] Po aty, faqe 130 dhe 47.

[25] Po aty faqe,73 dhe 138

[26] Po aty faqe 35

[27] Helen Angelomatis-Tsougarakis. The eve of the Greek revival. Routledge London and New York:1990,faqe 108