Triptik historiko letrar në romanet historike të Sulejman Krasniqit

Ligjërimi historik i trajtimit  të së shkuarës  të Ballkanit është kthyer në një ligjërim historik-letrar që pasqyron edhe zhvillimet historike kulturore të marëdhenieve të popullsisë ballkanike me të shkuarën , por edhe identifikimin e prototipeve letrare, që kanë pasur një ndikim të madh në veprat e mëvonshme në letërsitë përkatëse. Zhanri i romanit historik, duket se është zhanri letrar, që i shkon më për shtat përfshirjes së historisë së rajonit dhe artikulimit të ligjërimit historik në romane historike. Ndërthurja e metodave të historisë me ato të filologjisë është e hershme, madje qëndron në themelet e historiografisë: pa përvetësimin prej historiografisë në lindje e sipër të metodave të filogjisë, historiografia as do të ishte lindur dot. Kjo dihet së paku që nga humanisti Lorenzo Valla e këndej.  Pavarësisht këtyre lidhjeve të ngushta vetëm në fillim të shekullit të XIX fillon të predominojë kjo tendencë letrare historike  në kulturën e rajonit Në fillim të shekullit XIX, kombet ende nuk kishin një histori të mirfilltë. Edhe ata, që tashmë kanë identifikuar paraardhësit e tyre, nuk kanë në dorë veç disa kapituj të mangët thelbi i të cilit është ende për të shkruar. ( Thiesse .A.M.(2004) Krijimi i identiteve kombëtarë. Evropa e shekujve XVIII-XIX,Prishtinë:Dukagjini, fq 162) Ky proces, që në Europë fillon me romanet e William Scotit, nuk mund të rri pa influencuar shkrimtarët e Ballkanit, kur ata përfshihen në proceset shtetformuese të shteteteve tyre kombëtarë. Shkrimtarët e Ballkanit në mënyrë të pavetëdijshme, duke shkruar përjetimet e tyre përreth së shkuarës otomane të vendeve të tyre në romane historike, kanë krijuar një epope historike, që lidhet me të shkuarën dhe të tashmen e vendeve të tyre. Në këtë rast romani historik shërben si model narrativ për përpunimet e para shkencore të historive kombëtare dhe si vektor i shkëlqyer i përhapjes së një vizioni të ri të së kaluarës.(Thiesse .A.M .(2004)Krijimi i identiteve kombëtarë.Evropa e shekujve XVIII-XIX, Prishtinë:Dukagjini,fq 163)

Gjergj Kokalli, shërbyesi besnik i Edward Lear.

Gjergj Kokalli (Giorgio Kokali) u bë shërbyesi i Lear-it në Korfuz, në pranverë 1856 dhe ndenji me të deri në vdekje në Monte Generoso, në gusht 1883. Origjina e tij ishte shqiptare, i krishterë nga Suli, fliste shqip, greqisht, dhe italisht.Veç detyrave të shtëpisë, Kokalli e shoqëroi Learin në udhëtimet dhe me t’u kthyer ai ishte modeli që pozonte për piktorin, i veshur me kostumet që Lear-i blinte nëpër vende të ndryshme. U mundua t’i mësojë anglisht shoqëruesit të tij dhe një nga detyrat e Kokallit ishte që të lexonte në anglisht me zë “Huta dhe macja”, por pa sukses. Pas vdekjes së gruas së Gjergjit më 1874, Lear-i u dha një shtëpi djemve të tij; më i madhi Nikolla është varrosur në San Remo. Lear-i besonte se “arsyeja që nëntë ndër dhjetë shërbyes i lë të pakënaqur, është se padronët i trajtojnë si karrige apo tavolina dhe nuk e çajnë kokën për ta si qenie njerëzore. Më vonë, në vitet e vetmisë, Gjergji u bë përherë e më shumë shok i Lear-it. Një natë në javë ai e ftonte për një gotë dhe një cigare që të kujtonin udhëtimet së bashku. “I shtrenjti im i gjorë Gjergj, gjithmonë kishte qenë një suliot gjysmë i civilizuar, më shumë një Rob Roy primitiv ose një malësor”,- shkruan ai në ditar pas vdekjes së Gjergj Kokallit më 1883. “Uroj ta kem merituar një mik të tillë.” Nikollë Kokalli, djali i Gjergjit është varrosur pranë tij.

Guri i varrit ka një shënim përkujtimor për Gjergjin që kish vdekur më 1883 dhe ishte varrosur në Mendrisio në Zvicër. Në atë pllakë është shënuar: Shqiptari i krishterë nga Suli, ishte për 30 vjet shërbyesi besnik dhe mik i Eduard Lear-it.

Marko Boçari and Suliote Albanians

Medalje e panjohur e porositur ndoshta nga Ali Pasha Tepelena në Gjermani

Ky është një medalion i periudhës osmane në shtëpinë e ankandit Kunker, Gjermani. Ajo mendohet se është porositur në 1807 nga Ali Pasha Tepelena ( 1741-1822), sundimtari shqiptar Shqipërisë dhe Greqisë, i cili ishte de facto i pavarur nga Porta e Lartë . Në kundërshtim me traditën islame, ajo tregon portretin e një gruaje me kostum oriental ose grek. Ajo quhet Mbretëresha [Vasiliki] Hanim. Hollësi të mëtejshme për këtë medalje jashtëzakonisht të rrallë janë të panjohura.

Shtëpia e Veli Pashës, djalit të Ali Pashë Tepelenës, në Kalibet e Mëdha në Thesali.

Thesalia e Greqisë është një nga krahinat më pjellore të Ballkanit. Në të kultivoheshin përveçse drithërave dhe bimë industriale si duhan dhe pambuk. Si një krahinë e pasur në fillim të shekullit të XIX ajo u gjend në qendër të lakmive territoriale të Ali Pashë Tepelenës. 

Prishja e Hormovës nga Ali Pashë Tepelena

Ngjarjet dhe prishja e Hormovës nga Ali Pashë Tepelena janë baza e paragjykimeve të mëvonshme që u ngritën mbi nënën e tij dhe vet Ali Pashën. Për to ka shkruar pothuajse çdo historian dhe shkrimtar që ka trajtuar jetën dhe karrierën e Ali Pashë Tepelenës. Gjithsesi, si në të gjitha trajtimet që i janë bërë figurës së Ali Pashë Tepelenës nuk kanë munguar trajtimet e tipit orientalist dhe ekzagjerimet duke nxjerrë në pah kundërshtitë e gjithsecilit autor që ka shkruar për prishjen e Hormovës. Nga një lexim i kujdesshëm dhe referimit të dokumenteve mund të dalim në përfundimin se ngjarjet e Hormovës shpesh herë u ekzagjeruan dhe u shtrembëruan sidomos pas vdekjes së Ali Pashë Tepelenës në funksion edhe të pasqyrimit të figurës së tij si një tiran dhe gjakësor. Kjo bindje u përveçse nga historianët dhe shkrimtarët e huaj u përforcua edhe nga mendimi i Rilindjes Kombëtare ku një pjesë e aktivistëve të saj e pasqyruan këtë figurë historike sipas këndvështrimeve të tyre. Pjesa më e madhe e autorëve të Rilindjes Kombëtare dhe atyre të Pavarësisë u formua në Janinë, në gjimnazin “Zosimea” ku bëmat dhe aktiviteti i Pashait Tepelenas ishin ende të freskëta në memorien e njerëzve. Në të njëjtën kohë ata ishin përfaqësues edhe të familjeve të pasura feudale, që e kishin ndier në lëkurë pushtetin centralizues të Ali Pashës. Përqendrimi i pushtetit në një dorë të vetme nuk ka shkaktuar viktima të shumta vetëm në Shqipëri dhe në Pashallëkun e Janinës, por gjithandej nëpër Europë sa herë ky proces ka hyrë në spiralet e veta të fuqizimit të pushtetit dhe ambicieve për të krijuar etnitete shtetërore të fuqishme. Për këtë arsye tek Sami Frashëri dhe Ismail Qemali gjejmë referenca negative për Ali pashë Tepelenën në fjalorin Kamus-El-Alam dhe kujtimet e Ismail Qemalit. Po kështu me ndjesi negative e vështroi dhe Papa Kristo Negovani në poemën e vet “Prishja e Hormovës” në 1904, ku mes motiveve të tjera zuri vend dhe motivi fetar.

Këngë për Ali Pashën nga Dhimitri Mitropanos

Ali Pasha

Mes rrugicave me kalldrëm

rrëshket  një araba

me zëmër copë-copë

qan një Pasha

qan për Frosinën

Ali Pasha

  Qan Pashai

  qan e gjithë mëhalla

 Zonjën Frosinë

 e qan dhe arabaja

 e qajnë të gjithë romenjtë

dhe e gjithë dynjaja

Çfarë marrëzie

 bëre Pasha?

 mbyte në liqen

 të madhen tënde  sevda

 tani çfarë do mbetet

 mes mureve nëpër oda?

Qan Pashai

qan e gjithë mëhalla

Zonjën Frosinë

e qan dhe arabaja

të gjithë romenjtë

dhe e gjithë dynjaja

Ali Pasha. Dhimitri Mitropanos

Teksti: Kostas Vergos

Muzika: Spiros Papavasileiu

Dhimitri Mitropanos(1971)

Përktheu nga greqishtj : Dorian Koçi 

'' Ο Αλή πασάς '

Μες στο καλντερίμι τρέχει ο αραμπάς Με καρδιά συντρίμι κλαίει ένας πασάς Κλαίει για τη Φροσύνη ο Αλή πασάς Κλαίει ο πασάς κλαίει ο μαχαλάς Τη κυρά Φροσύνη κλαίει κι ο αραμπάς Όλη η ρωμιοσύνη κι όλος ο ντουνιάς Τι παραφροσύνη έκανες πασά Έπνιξες στη λίμνη το τρελό σεβντά Τώρα τι θα μείνει μέσα στον οντά Κλαίει ο πασάς κλαίει ο μαχαλάς Τη κυρά Φροσύνη κλαίει κι ο αραμπάς Όλη η ρωμιοσύνη κι όλος ο ντουνιάς

Esmihan Hanëmi (Hamko), ose Hanko, nëna e Ali Pashë Tepelenës. (1725-1792)

Ky është një ilustrim i hershëm i nënës së Ali Pashë Tepelenës. E ëma, Esmihan Hanëmi (Hanko), ishte bija e Zenel Beut të Konicës, feudalit më të fuqishëm shqiptar të asaj zone. Nëpërmjet beut të Konicës, me vajzën e të cilit qe martuar, Veli Beu, i ati i Ali Pashë Tepelenës u lidh fort me familjet më të rëndësishme të vendit. Davenport  W. (1823) “Historical Portrati of deading events in the life of Ali Pasha, Vezir of Epirus, Surnamed the Lion, with the biographical sketch”)

Opera "Skënderbeu" e Vivaldit

Lista e kompozimeve rralla të kryera nga Antonio Vivaldi përfshin dhe operën "Skënderbeu". Shfaqja e parë e kësaj opere u realizua në Teatro de la Pergola në Firence të Italisë më 22 qershor 1718. Ajo përuroi rihapjen për publikun të këtij teatri. Libreti u shkrua nga Antonio Salvi, libretisti i preferuar i Dukës së Toskanës, Ferdinando de' Medici, nga familja e njohur e Mediçëve. Ngjarjet zhvillohen në muret e Krujës në rrethimin e parë të saj në 1450, ndërsa qyteti është i rrethuar nga trupat turke që drejtohen nga sulltan Murati. Ushtarët otomanë kapin rob Donikën, ndërsa Skënderbeu i shqetësuar rrëmben vajzën e sulltan Muratit duke menduar që konflikti të zgjidhej me këmbimin e dy robëreshave. Në fund Skënderbeu e çliron vetë Donikën e tij me trimëri dhe kritikët mendojnë se ka Vivaldi ka dhënë me këtë opera triumfin e dashurisë dhe burrërisë shqiptare.

Simboli i universalizmit të kulturës europiane

Përvjetori i lindjes së Goethes, këtij vigani të mendimit Europian është gjithmonë një  përvjetor që të shtyn të kërkosh lidhjet e krijimtarisë së tij me kulturën e vendit apo të rajonit. Kjo gjë në fakt është kurthi që bien të gjithë studiuesit pasi kur përpiqen të nxjerrin në pah të veçantat, ata gjejnë universalitetin e dijeve të tij. Goethe ishte shumë i apasionuar nga kultura e lashtë dhe e re e Ballkanit, por ai simbolizonte dhe shpirtin racional gjerman. “Im Anfang war die Tat”-“Në fillim ishte vepra " , një përkthim i lirë versës së parë të ungjillit sipas Gjonit, (1: 1),  “në fillim ishte fjala” që Goethe e vendos në gojën e Faustit, kur e vë këtë të fundit në dramën “Faust”të përkthejë Ungjillin sipas Gjonit(Vargu. 1237). Kjo frazë u kthye në moto e filozofisë së tij që në fakt shkundi Gjermaninë e shekullit të XVIII dhe gjithë Europën.

Poezia e përjetshme Vasha nga Athina e Lord Byron-it

Në qendër të Athinës, në zonën aktuale të Psiri, në Agia (Ayia Thekla rrugë aktuale), ishte rezidenca e familjes Makris. Babai i familjes, Prokopis Makris ishte konsulli i Anglisë në Athinë . Ai jetonte në shtëpi me gruan Theodhorën dhe tre vajzat e tyre. Prokop Makris vdiq herët dhe e la gruan të ve me të tre vajzat. Theodora për të rritur të tri vajzat, filloi të japë me qera disa dhoma në shtëpinë e vet, sidomos të huajve që vizitonin të Athinën. Rezidenca përbëhej nga dy ndërtesa dhe ishte kaq të rehatshme, si për familjen dhe për vajzat dhe për turistët.

Shtegtimi i Childe Harold në viset shqiptare

Shtegtimi i Childe Harold (Çajld Haroldit) është një nga veprat letrare më të arritura të Lord Byron-it( Bajronit). Vetë autori thotë në dedikimin e kënges së katert se është "më e gjata, më e menduara dhe më e kuptuara nga hartimet e mia".

Mendimi i elitës shqiptare të Rilindjes Kombëtare dhe Pavarësisë për Ali Pasha Tepelenën.

Pyetje të shumta kanë shoqëruar vlerësimin e figurës së Ali Pashë Tepelenës dhe rolit të tij në historinë moderne të Shqipërisë. Njerëz të ndryshëm të letrave, historianë, përkthyes, por edhe shpesh herë amatorë të historisë, duke iu referuar folklorit, gojëdhënave dhe leximit të veprave të udhëtarëve të huaj, kanë krijuar tashmë një fabul të një njeriu orientalist, të egër, mizor që kur veçohet fillon karrierën e vet si një hajdut i thjeshtë në malet e Epirit, për të përfunduar nëpërmjet vrasjeve, përdhunimeve dhe dredhive si zot i vërtetë i tij. Nuk mungojnë këtu edhe penelatat e fuqishme, madje me ngjyrime orientaliste të haremeve të tij, dashurive, historia e Frosinës, që paraqesin një figurë të degjeneruar dhe epshore të Ali Pashës, që s’ndalet para asnjë gjëje për të arritur qëllimet e veta. Portreti më i mirë, për këtë perceptim orientalist të figurës së Ali Pashës, nga ana e elitës evropiane të kohës, që vizitoi Pashallëkun e tij, por edhe nga shfrytëzimi me mjeshtëri nga vet Pashai i këtyre motiveve është trajtuar gjerësisht nga studiuesja Katherine Flamming në veprën e vet të mirënjohur “Bonaparti Mysliman”, çka e ka lehtësuar shumë terrenin metodologjik, për trajtimin e kësaj figure kontraverse në historinë e afërt të Epirit, Shqipërisë dhe Greqisë. Studime dhe vlerësime të ndryshme për Ali Pashë Tepelenën kanë dhënë edhe mendimtarë dhe aktivistë kulturorë të Rilindjes Kombëtare ku spikat Sami Frashëri, Gavril Dara i Riu, Elena Gjika , Faik Konica, Mit’hat Frashëri etj. 

Valë europianizimi në rajon.

Rruga e integrimit evropian dhe bashkëjetesa e nesërme në Evropë ka marrë një komfirmim të rëndësishëm me nënshkrimin e marrëveshjes midis Greqisë dhe Maqedonisë në takimin e djeshëm në Prespë. Kjo marrëveshjë krijon shumë premisa që në bazë të kritereve të Kopenhagës dhe traktateve të tjera të B.E e gjithë problematika midis dy vendeve të sheshohet duke krijuar një bashkëpunim më të mirë dhe aderimin e Maqedonisë në NATO dhe B.E. Po përse u zgjodh Prespa si një vend i nënshkrimit të marrëveshjes?

Koburja serme e Ali Pashë Tepelenës

Muzeologjia shqiptare është e varfër me sende personale të Ali pashë Tepelenës. Shumica e objekteve personale të tij gjenden jashtë Shqipërisë. Ky numër i madh objektesh i shpërndarë në muzeume dhe dyqane antikuarësh tregon për rëndësinë që ka pasur figura e tij historike pavarësisht gjykimeve kontraverse rreth jetës, aktivitetit dhe rolit të tij në histori. Një objekt origjinal i Ali pashë Tepelenës është një kobure brezi që gjendet në Turqi, në librarinë me antikuarë e harta të vjetra, Denizler Kitabevi, në rrugën Istiklal Caddesi, fare pranë sheshit Taksim. Pistoleta është në gjendje shumë të mirë, e zbukuruar me argjend dhe me emrin e Ali Pashës të shkruar në osmanisht. Ky është objekti i dytë personal që njohim nga armët e zjarrit të Ali Pashë Tepelenës. Njëra armë, një pushkë e llojit karajfile gjendet në Muzeun e Ali Pashë Tepelenës në ishullin e liqenit të Janinës, dhe ka të shkruar në greqisht: Ali Pasha 1804. Në tetor 2015, Muzeu i Ali Pashës në ishullin e Janinës, u pasurua me një pushkë origjinale të Ali Pashë Tepelenës, e cila është e larë në ar. Arma kishte qenë në zotërimin e një familje të vjetër fisnike nga Janina që në vitin 1930 ishte shpërngulur në Athinë. Në fund të jetës, zotëria posedues që dëshiroi të mbetet anonim vendosi që t’ia dhuronte Muzeut të Ali Pashës, edhe pse për këtë objekt origjinal mund të kishte marrë oferta nga shumë muze të botës. Arma e ekspozuar tashmë në muzeun e Ali Pashës në Janinë është e tipit karajfile. Ndërsa arma që gjendet në librarinë e antikuarëve Denizler Kitabevi është e llojit kobure brezi e punuar me filigran, por nuk kemi të dhëna sesi ka përfunduar në duart e koleksionistëve turq.

Katër tablo studim për shqiptarët nga piktori francez Charles Bargue

Charles Bargue (1826/1827 – 6 prill, 1883) është një piktor dhe litograf francez i njohur dhe  për hartimin e një kursi të rëndësishëm vizatimi. Ai e hartoi këtë kurs vizatimi sëbashku me piktorin tjetër të njohur, mjeshtrin e njohur Leon Gerome. Ky kurs u botua nga viti 1866-1871, i përbërë nga 197 litografi të printuara si fletë të veçanta . Litografitë e tij u përdorën si modele të realizmit klasik. Duke qenë mik i ngushtë i Leon Gereome, i njohur si piktor që realizoi disa tablo nga jeta e shqiptarëve në Egjipt gjatë mbretërimit të Khedivit, edhe Bargue realizoi disa tablo të për shqiptarët apo arnautët si thërriteshin në Egjipt.  Egjipti u qeveris për mëse 147 vjet nga familja shqiptare që e kish origjinën nga Mehmet Ali Pasha dhe pasardhësit e tij.

“Rrëfimi letrar përmes historisë”

Nga “Ali Pashaida”  e  Haxhi Shehretit tek “Shkodra e Rrethueme” e Ndoc Nikaj (1913)

Ballkani është një trevë e Europës, që mbart në ndërgjegjen e vet kolektive shtresëzime të ndryshme kulturore. Perandoritë e mëdha si Roma, Bizanti, ngjarjet e Kryqëzatës së IV, qytetet e administruara nga Venediku e më vonë çatia e përbashkët e Perandorisë Otomane kanë krijuar një kaledoskop kulturor ku influencat e ndryshme prodhojnë kultura dhe mozaikë kulturorë të ndryshëm. Kultura është pashmangërisht e lidhur me historinë.

Një udhëtim nga Gjirokastra në Tepelenë në 1916.

Reportazh i gazetarit francez Robert Vaucher botuar në gazetën franceze “L’Ilustration”

Lufta  Parë Botërore e vuri Shqipërinë për herë të parë nën vëzhgimin dhe interesin e drejtë për së drejtë të Fuqive të Mëdha. Territoret shqiptare kishin qenë dhe më parë nën vëzhgimin dhe interesat gjeostrategjike të Fuqive të Mëdha të paktën që nga Lidhja e Prizrenit por kësaj radhe ushtritë  dhe shërbimet e tyre mbështetëse ishin të pranishme në territorin e Shqipërisë të krijuar  nga Fuqitë e Mëdha në 29 korrik 1913. Për këtë arsye dëshmitë arkivore të kësaj kohe marrin një rëndësi të veçantë pasi janë dëshmi që paraqesin ngjarjet, balancën e forcave si dhe japin informacion të drejtë për së drejtë për popullsinë dhe jetën sociale. Përpos këtyre dokumentave arkivore ka dhe dëshmi të tjera të rëndësishme si reportazhe gazetash, letra ushtarësh të dërguara nga fronti apo dhe libra udhëtimesh , përshtypjesh dhe mbresash.

Si përfundoi kostumi shqiptar i Bajronit në Muzeumin e veshjeve në Bath të Anglisë?

Vizita e Lord Bajronit dhe John Cam Hobhouse në Shqipëri gjatë vjeshtës së dytë të vitit 1809 hapi siparin e një sërë vizitash të tjera diplomatike, turistike e kulturore në kuadër të Grand Tourit anglez. Zbulimi i  një bote të re, të panjohur dhe po kaq të afërt me zakone dhe tradita midis Lindjes dhe Perëndimit, ndolli emocione të veçanta në shpirtin poetik të Bajronit. Poema e njohur romantike “Shtegtimet e Çhilde Harold, motivet e Kantos II, janë pasqyrimi i drejtë për së drejtë i këtyre emocioneve dhe përmendja e parë dinjitoze në një kryevepër të letërsisë botërore të motiveve shqiptare. Por, nuk do të ishte vetëm  ndikimi i natyrës piktoreske dhe njerëzve të ashpër që do të frymëzonin poetin e ri romatik anglez, por edhe koloriti i veshjeve tradicionale shqiptare. Gjatë vizitës së Lord Bajronit në Janinë, në jug të Shqipërisë më 1809, ai bleu një kostum tradicional shqiptar, me të cilin pozoi për piktorin e shquar të portreteve Thomas Phillips, në verën e vitit 1813. Veshjet shqiptare, sidomos fustanella do të përshkrueshin dhe në vargjet e poemës dhe në letrën që do i dërgonte së ëmës nga Preveza, kur përshkruan hyrjen e tij në Tepelenë.  Shqiptarët me petkun e tyre (me më të bukurin në botë; me fustanellë të gjatë të bardhë, tallagane të qëndisura me ar me anteri e jelek kadifeje të kuqe të qëndisura me oje të arta), me jataganë e pisqollë të sërmët[1].

Flirt Arvanitas dhe një këngë popullore arvanitase.

Shekulli i XIX, ishte fillimi i zbulimit të Greqisë nga udhëtarët, pejsazhistët e diplomatët europianë.Mes entuziazmit të njohjes së kulturës antike dhe shkeljes së trojeve në të cilat shumë nga ngjarjet që kishin lexuar në libra kishin ndodhur, udhëtarët dhe poetët romantikë evropianë kërkonin në të tashmen e Greqisë,  gjurmët e së shkuarës. Natyrisht që në këtë përqasje të tyre kishte në vetvete gjurmë të një kolonializmi kulturor ku synohej historia dhe kultura e një territori të përvetësohej duke pretenduar shpesh herë se banorët e sotëm ishin vetëm “hije të së shkuarës” dhe rrjedhimisht nuk meritonin që të banonin aty .Gjithsesi ky mendim edhe pse i shprehur shpesh herë ironikisht siç ishte rasti i Shatobrianit-poetit të shquar francez, i cili kur një zyrtar otoman e pyeti se përse kish ardhur në Greqi, u përgjigj “Të shikoj njerëzit dhe sidomos grekët që kanë vdekur”, nuk mbizotëroi në gjykimet e evropianëve rreth Greqisë. Në të kundërt, krahasimi i gjendjes së mjerueshme kulturore të popullsisë greke të re me atë të Greqisë antike ngjalli mëshirën dhe dëshirën që Greqia të rifitonte sërish lavdinë e dikurshme. Kjo ndjenjë keqardhje, revolucioni grek dhe vdekja tragjike e Lord Bajronit krijuan një nga rrymat më të fuqishme në kulturën dhe gjeo politikën e shekullit të XIX-Filo Helenizmin.

Shqiptari në Maltë.

Mes tablove të shumta të Romantizmit Europian që pasqyrojnë vende dhe popullsi egzotike spikasin dhe tablotë të viseve shqiptare dhe të personazheve me veshje shqiptare. Gjeografia e vendeve të pasqyruara në këto tablo është e larmishme që nga brigjet e Nilit, shkretëtirat arabike, Turqi, Greqi, Principatat e Vllahisë dhe Moldovës dhe deri në ishullin e Maltës. Malta është një nga pozicionet gjeografik kyç i detit Mesdhe. Prania shqiptare aty ka qenë e hershme që nga Mesjeta kur reparte të ndryshme arbëreshësh mbronin ishullin nga invazionet osmane.

Identite të lëvizshme. Rasti i Elena Gjikës në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare

“Vepra e Dora D’Istrias është një unazë qytetërimi ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit”

Dhimitër Kamarda

Identitetet  janë të lëvizshme. Në rrethana dhe situata ku një kulturë predonimon në formimin e një popullate, atëherë dhe përqafimi i identitetit etnik të kulturës që është përfaqësuese, është më i lehtë për njerzit dhe përfaqësues të shquar të komunitetit. Përqasjet moderne përsa  i përket identiteve etnike dhe kulturore e quajnë si diçka të natyrshme braktisjen dhe përqafimin e një identiteti tjetër, gjë që ka ndodhur rëndom sidomos në popullatat emigrante që kanë populluar Europën pas Luftës së Dytë Botërore. Sigurisht që kjo përqasje identitare ka hasur në kritika të shumta dhe nuk është një realitet lehtësisht i pranueshëm sidomos në vendet ku etnocentrizmi dhe nacionalizmi kanë predominuar kulturën dhe jetën publike të vendit. E gjithë kjo përzgjedhje identitetesh në fakt nuk është diçka e re. Në Europën e mesit të shekullit të XIX pa triumfuar ende nacionalizmi si ideologji shtetformuese në Perandoritë e Mëdha  të Juglindjes së Euopës si ajo e Shenjtë Austriake dhe më 1867 Austro-Hungareze, Osmane dhe Ruse popullatat që jetonin pranë njëra-tjetrash e identifikonin veten shumë shpesh me identitetin e kultures qe perqafonin duke mos reflektuar gjithmone origjinën etnike. Raste të tilla mund të përmenden shumë në Ballkan , si p.sh rasti i mësuesit të gjuhës greke Grigor Stavrev Parlichev, bullgar për nga kombësia që shkruajti një poemë për Skënderbeun në gjuhën greke duke banuar në Tiranë në mes të shekullit të XIX[1].

Është e kuptueshme sesi kanë përmendur dhe studiues të tjerë se nuk egzistonin kufij shumë të qartë të identitetit sidomos nëse marrim për të mirëqenë përkufizimin e Gellsherit për hierarkinë midis kulturave. Në Ballkan janë shumë të radhë rastet kur një anëtar i elitës kozmopolit përqafon kulturën ende të pazhvilluar të një etnie tjetër. Një shembull tipik dhe interesant në këtë drejtim është figura e Elena Gjikes apo e Dora D'istries, e lindur në Bukuresht më 22 janar 1828[2], kozmopolite ne formimin e saj kulturor duke njohur shumë mirë kulturën francese, italiane dhe greke.Mësimet e para i mori në Konstancë e më pas në Bukuresht, kurse studimet e larta i filloi në Vjenë e pastaj i vazhdoi në Dresden e në Berlin. Në shkurt të vitit 1849, Elena u kthye në Bukuresht. Ajo ishte pajisur me një kulturë të gjerë; njihte mirë frëngjishten, italishten , gjermanishten anglishten, rusishten, greqishten shqipen(për këtë të fundit ka një debat të hapur) e  sidomos rumanishten , gjuhën e saj të nënës nëpërmjet të cilave zgjeroi horizontin e diturisë dhe dha mendime me vlerë në shumë studime e vepra letrare.[3] E pajisur me këtë kulturë të gjerë , ajo debuton për herë  të parë në 1855 në frëngjisht La vie monastique dans l'Église orientale. Nga veprat e saj mund të përmendim: “La nationalite Albanaise d’apres les Chants populaires-Les Albanais des deux Cotes de l’Adriatique” (1866) “Kombësia shqiptare, sipas këngëve popullore, Shqiptarët e dy brigjeve të Adriatikut”, “Les ecrivains Albanais de d’Italia meridionalë” (1867) “Shkrimtarët shqiptarë të Italisë së Jugut”, “Excuisses albanaises” (1869) “Vizatime shqiptare”, “Gli Albanesi in Romania” (1873) “Shqiptarët në Rumani” etj. Ajo ka bashkëpunuar me organe të rëndësishme të kohës si: “Revue de Deux-Mondes”, “Independence hellenique”, “Nuova Antologia” etj. 11 vjet pas debutimit të saj të parë me botimin e një vere që pati një jehonë në mendimin intelektual të kohës, në 1865, Dora D’Istria fillon të përfshihet në korrospodencë me eksponantë të rëndësishëm të zgjimit kulturor të shqiptarëve. Ky implikim dhe përfshirje e saj në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare është parë gjithnjë me dyshim nga studiues të ndryshëm duke ia faturuar më tepër një egzoltimi romantik të saj sesa një angazhimi e mobilizimi të vërtetë identitar. Po kështu për të përforcuar këtë argument nënvizohet fakti se Dora D'istria se me të njëjtën simpati që shkruajti për shqiptarët, shkruajti dhe për kombësitë e tjera në Ballkan, si grekë, serbë e bullgarë. Nuk ka dyshim se vepra e Dora D'Istries është një dokument i mirë për t'iu referuar dhe sigurisht përmes saj mund të nxirren dhe përfundime për identitetin e demonstruar kombëtar dhe kulturor, por një pjesë shumë e rëndësishme besoj është dhe letërkëmbimi i saj privat me patriotë dhe figura të shquara të shqiptarizmit si Dhimitër Kamarda, Jeronim De Rada, Zef Jubani, Thimi Mitko etj.që ruhet në Arkivin e Qendror dhe nga ku mund të hidhet shumë më tepër dritë. Në mars të vitit 1865, kur gjendej në Livorno, Elena Gjika u njoh me Dhimitër Kamardën, folkloristin dhe gjuhëtarin arbëresh nga Hora e Siçilisë[4]. Nga Livorno Elena Gjika ka shkëmbyer letra të shumta me Thimi Mitkon, Zef Jubanin, Dhimitër Kamardën, Jeronim de Radën etj.

Në këto letra për herë të parë në mendimin shqiptar hidhet dritë mbi origjinën etnike të Princërve Gjika, si dhe përfshirja e tyre në krenarinë kombëtare që duhet të kenë shqiptarët duke përfshirë edhe figura të tjera të shquara si Mehmet Ali Pasha i Egjiptit dhe vezirët Qyprillinj. Kjo simbiozë identitare fetare e këtyre personazheve në letrat e Dora D’istries drejtuar Jeronim De Radës, shkrihet në një simbiozë identitare kombëtare shqiptare dhe si e tillë , Dora D’istria  është pararendëse e një mendimi që u maturua gradualisht në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare dhe që u bë një realitet i prekshëm përmes një shekulli pavarësi. Në letra të tjera ajo shprehet pas lajmeve që ka marrë nga Shqipëria se shpresoj se ne do të jetojmë deri në atë ditë kur mbi kullat e Rozafës do valëvitet përsëri flamuri i Skënderbeut.[5]apo në botimin e veprës së saj voluminoze “Shqiptarët në Rumani” do të deklarojë origjinën shqiptare të familjes së vet.

Dora D’istria në këtë letërkëmbim reflekton teorinë historisë parahistorike të kohës ku shqiptarët , grekët dhe italianët i shikon si një bllok popullsish që duhet të kundërshtojnë hegjemoninë sllave dhe gjermane në Europë. Në këtë mënyrë ajo reflekton shqetsimin gjeostrategjik të kohës, prej nga shpesh herë është keqkuptuar dhe përkatësia identitare e saj. Në letrën dërguar nga Firence më 14 dhjetor 1876 ajo shkruan se ajo që mbetet më e çuditshme ndër të tjerët për paraardhësit tanë, është fakti që në një kohë kur gjermanët dhe sllavët bashkohen midis tyre në lidhje të ngushta, bijtë e racës pellazge kanë mbetur krejt të huaj njëri me tjetrin. [6]Teoria e historisë parahistorike ishte një përpjekje për të penguar pansllavizmin dhe pangjermanizmin dhe në mesin e shekullit të XIX, dhe sipas saj konsiderohej si një shkencë që porsa ka lindur në ditët tona dhe si të gjithë shkencat e tjera, ajo ka themele shumë të shëndosha në filologjinë dhe në mitologjinë e krahasuar, në shqyrtimin e karektereve morale dhe fizike, në arkeologjinë primitive, në traditat kombëtare etj.[7] Në këtë drejtim duhet parë dhe angazhimi i saj sëbashku me Gjeneral Garibaldin për të dërguar 15- 20.000 pushkë  në 1866 në Shqipëri për të filluar një kryengritje kundër osmanëve por që do të shqetsonte dhe pozitat austriake në Ballkan. Viti 1866 është një vit shumë i rëndësishëm për bashkimin e Italisë dhe përfitimin e krahinës së Venecias, pas humbjes së Austrisë në luftën me Prusinë. Mesa duket një diversion i nisur nga Garibaldi në viset e Shqipërisë përveçse një pasion romatik për të siguruar lirinë do të dobësonte dhe pozitat austriake që kishin interesa madhore në këto vise.

Dora D’istria tek origjina e saj e largët kërkoi strehë në formën e një identiteti kulturor panpellazgjik, por në përfshirjen e saj në Lëvizjen Kombëtare shqiptare dashur pa dashur krijoi një stereotip të admirueshëm të përfshirjes së elitave kozmopolite europiane në çështjet kombëtare të popujve të vegjël. Më tepër sesa një aktiviste e mirëfilltë e nacionalizmit, Dora D’Istria me devizën e saj dedikuar shqiptarëve se "pa rilindje letrare nuk ka ringjallje politike", duhet konsideruar si një prototip i intelektuales europiane dhe aktivistes kulturore që mbështet kauzat e drejta të popujve të vegjël.  Si të tillë e pranoi dhe elita arbëreshe-shqiptare e kohës. Dhimitër Kamarda, hartuesi i një antologjie në vargje për Dora D’Istrian do të shkruante për të:   “Një emër i tillë veçanërisht është i vyer për të zbukuruar këtë hyrje, sepse është mbushur me nderin e racës shqiptare si nga origjina e familjes së saj, si nga lavdia, që t’i përkasë sërës të shkrimtarëve më të gjallë të Evropës, si dhe të diturve dhe bukurisë, që ka mundur të bashkojë kultin plot fryte të shkencës dhe të letërsisë, ndërkaq nuk lë rast të ndihmojë me shkrime dhe vepra kombin shqiptar që nuk ia harron përjetë”.[8]   Dhimitër Kamarda në librin e tij “Fyletia arbërore”, që u botua në Livorno në vitin 1867, paraqet tiparet e kësaj gruaje të ditur, duke përshkruar portretin e saj, të punuar me mjeshtëri nga piktori italian Felice Schiavoni (1803 – 1881). Librat e saj, letërkëmbimet apo dhe rekomandimet kulturore letrare siç ishte ai drejtuar poetit amerikan Longfellow për të shkruajtur një poemë për Skënderbeun krijuan habitatin e vërtetë paneuropian ku u frymëzua dhe Lëvizja Kombëtare Shqiptare.

---

[1] Grigor  Parlichev. Skënderbeu. Parathënie nga Spiro Çomora.

[2] Ahmet Kondo. Dora D’istria për çëhtjen kombëtare shqiptare. Tiranë: Flesh, faqe 7

[3] Ahmet Kondo. Dora D’istria për çëhtjen kombëtare shqiptare. Tiranë: Flesh, faqe 8- 9

[4] - Nasho Jorgaqi, Antologji e mendimit estetik shqiptar 1504-1944, Tiranë 1979, faqe 114.

[5] Po aty fq 115

[6] Ahmet Kondo. Dora D’istria për çëhtjen kombëtare shqiptare. Tiranë: Flesh, faqe 160

[7] Ahmet Kondo. Dora D’istria për çëhtjen kombëtare shqiptare. Tiranë: Flesh, faqe 148

[8] -Dhimitër Kamarda, Appendice, Prato 1866.

Bibliografi:

1-   Ahmet Kondo. Dora D’istria për çëhtjen kombëtare shqiptare. Tiranë: Flesh, 2002

2-   Grigor  Parlichev. Skënderbeu. Parathënie nga Spiro Çomora.

3-   Nasho Jorgaqi, Antologji e mendimit estetik shqiptar 1504-1944, Tiranë 1979

4-   -V. Bala, Jeta e Elena Gjikës “Dora d’Istrias”, Tiranë 1967

Halet Efendiu dhe Ali Pasha Tepelena.

Detail nga tabloja Kurorëzimi i Napoelonit në 1805 nga Jacques-Luis David.

Piktori frances neoklasicist Jacques-Louis David (1748 –1825) konsiderohet si piktori që realizoi shumë tablo me temë nga Revolucioni Francez. Ai është autori i pikturës monumentale të Napoelonit mbi kalë si dhe shumë pikturave të tjera, ku mes tjerash spikat “Kurorëzimi i Napoelonit” në 1805. Tabloja e njohur përveç faktit që ka memorializuar përgjithmonë ngjarjen historike, ku Napoeloni e merr kurorën vetë nga Papa i Romës për ta vendosur në kokë duke shprehur në këtë mënyrë antiklerikalizmin një tipari hershëm të Revolucionit Francez, është shumë e rëndësishme për portretizimin e shumë personazheve historikë. Një detaj i rëndësishëm i tablosë për historinë e Shqipërisë është portretizimi i ambasadorit osman në Paris, Halet Efendiut, i veshur me kaftan dhe turban. Halet Efendiu është personi që influencoi më tepër në rrëzimin e Ali Pashë Tepelenës dhe në përgatitjen e ushtrisë osmane për të shtypur rebelimin e tij. Halet Efendiu ishte sekretari i Divanit perandorak osman, minister i brendshem dhe njeriu me i besuar i Sulltan Mahmutit II. Deri ne vitin 1806 , ai ishte ambasador i Portës së Lartë ne Francë dhe pas vitit 1819, tashmë ministër një armik i betuar i Ali Pashës dhe përkrahës i Pasho Beut, një prej fisnikëve shqiptarë të Janinës. Pasho Beun, pas atentatit të dështuar në Portën e Lartë, Sulltani Mahmud II dhe Halet Efendiu e emëruan si një nga komandatët e ushtrisë perandorake për të shtypur rebelimin e Ali Pashë Tepelenës. Sëbashku me Pasho Beun ishte dhe një pjesë e madhe e krerëve shqiptare si Omer Vrioni, Bushatllinjtë e të tjerë krerë lokalë që iu bashkangjitën ushtrisë perandorake. Natyrshëm lind pyetja se përse kjo pabesi e madhe e krerëve shqiptarë?

Së pari një rol të rëndësishëm në këtë kundërvënie të tyre me Ali Pasha Tepelenën luajti centralizmi i tëpërt  i pushtetit nga ana e Pashait Tepelenas që dhe u vinte fre ambicie të tyre feudale dhe së dyti një lloj solidariteti fetar me osmanët i bënte më të ndjeshëm ndaj një Fatve të lëshuar nga Sheh Ul Islami dhe Sulltani si Kalif i botës myslimane. Siç dihet në ekspeditën ushtarake që organizoi Stambolli kundër Pashallëkut të Janinë në qershor të vitit 1820 morën pjesë edhe mjaft feudalë derebej të shpronësuar dikur nga Ali Pashë Tepelena, të cilët llogarisnin që me shembjen e tij të rifitonin dikush pronat pronat e dikush derebellëket e humbura dhe të rimëkëmbin pushtetin e tyre partikularist që ai ua kish rrafshuar.( Zana Lito,Shqipëria dhe Tanzimati, Tiranë:Botimet Toena,2002,faqe 44).

Sulltan Mahmud II ishte një nga Sulltanët më ambiciozë  për të rimëkëmbur Perandorinë Otomane, që shtypjen e rebelimit të Ali pasha Tepelenës e dëshironte për të rivendosur jo më pushtetin partikularist të feudalëve shqiptarë , por administratën centraliste perandorake. Politikën e tij do ta ndiqte dhe i biri Sulltan Abdyl Mexhidi që  në vitin 1839 ai do të nënshkruante reformën e Tanzimatit nga Pallati i Gjylhanesë, reforma që do të synonte modernizmin e Perandorisë Otomane në të gjitha fushat duke përfshirë dhe të drejtat civile të shtetasve pavarësisht besimit të tyre fetar.

Këto reforma u kundërshtuan ashpër nga popullsia shqiptare që pas një shekulli vetqeverisje që nga viti 1740 kur Porta e Lartë kish lejuar për herë të parë qeverisjen e territoreve shqiptare nga Pashallarë shqiptarë, qeverisje që arriti kulmet e veta në dy Pashallëket të Janinës dhe Shkodrës,humbte shumë privilegje dhe të drejta. Politika personale që kish ndjekur Ali Pasha Tepelena që nga momenti që kish hyrë në spiralet e pushtetit otoman në vitet 80’ të shekullit të XVII për fuqizimin e vet, përveçse kishte qenë një shembull i një politike decentralizuese kish krijuar shumë armiq midis parisë feudale shqiptare. Për të kuptuar më qartë procesin e fuqizimit të Ali Pashë Tepelenës në jug të territoreve shqiptare është e nevojshme të shpjegohet procesi ekonomik dhe politik që kish hyrë Perandoria Otomane kur Ali Pasha Tepelena hyri në qarqet e larta të politikës rajonale.

Shthurrja e rendit feudal-ushtarak të timarit e cila filloi të shfaqej nga mesi i shekullit XVII solli ndryshime të rëndësishme edhe në strukturën shoqërore si në trevën e timarit(yshyrit) ashtu dhe në atë të venomeve(haraçit). Në trevën e yshyrit prona mirie që ishte pronë shtetërore mbi të cilën ishte ndërtuar timari, filloi të kthehej në pronë personale, në gjirin e të cilës lindi çifligu feudal dhe si rjedhim zotëruesi feudal. Si rjedhim zotëruesi feudal i timarit u kthye në pronar i tokës së feudit. Kjo ndodhi me pak përjashtime në viset e pasura bujqësore. Në krahinat me toka të pakta bujqësore, veçanërisht në Shqipërinë e Jugut, disa nga feudalët ushtarakë të fuqishëm u kthyen në derebej-krerë me tipare feudale të cilët vendosën me dhunë autoritetin e tyre secili në një krahinë të caktuar, duke vjelur nga banorët e krahinës “bejllëkun” ose “agallëkun” simbas titullit që mbante kreu i fuqishëm dhe duke marrë përsipër mobilizimin e forcave mercenare në formacionet “bashibozuke” në shërbim të Sulltanit.( Zana Lito,Shqipëria dhe Tanzimati, Tiranë:Botimet Toena,2002,faqe 41.)

Kjo periudhë që njihet si anarkia feudale gradualisht filloi të kapërcehej kur disa nga  derebejt shqiptarë pas këtyreshndrrimve ekonomike i bëri ata më të pavarur nga pushteti qendror . Në të njëjtën kohë kjo situatë i bëri ata edhe më agresivë me njëri-tjetrrin duke ndezur një luftë brenda llojit për të zotëruar sa më shumë prona e çifligje. Si rezultat i kësaj lufte të brendshme mes tyre ndodhi që Ali Pasha Tepelena që zotëronte qoftë gjeninë ushtarake por edhe atë politike të përfitonte duke rrëmbyer pronat dhe shkatërruar njëri pas tjetrit pothuajse të gjithë feudalët e rëndësishëm shqiptarë në viset jugore. Këtë proces centralizmi ai nuk e ndali edhe në tokën e venomeve (haraçit) duke shkatërruar bërthama të qeverisjes së lirë fshatare si Suli, Himara, Hormova por edhe Kardhiqin mysliman. Një centralizim të tillë pushteti nuk ishte parë prej kohësh në territoret shqiptare në jug dhe fakti  që rajoni për herë të parë filloi të bëhej dhe një teatër diplomatik i Fuqive të Mëdha të kohës sidomos me fillimin e luftërave Napoloniane ku Ali Pasha Tepelena  dhe Pashallëku i tij shpesh herë filloi të luajnë një rol partneriteti , por dhe fillimi lëvzijeve me karakter nacionalist si serbe në 1813, greke në 1821, rumune në 1821 detyroi Portën e Lartë që të rishikonte me shumë kujdes politkën e vet në rajon. Sulltan Mahmudi i II pasi u tregua i paaftë për t’i shtypur këto kryengritje u detyrua të pranonte formimin e shteteve nacionale greke, serbe, vllahe dhe moldave. Ndryshe qëndronte puna me pashallëqet feudale, shkëputja e të cilave do të sillte shpërbërjen përfundimtare të  Perandorisë Otomane. ( Zana Lito, Shqipëria dhe Tanzimati,
Tiranë : Botimet Toena, 2002, faqe 14). Kjo ishte dhe një nga arsyet që goditjen e parë ndaj pushteti gjysëm autonom feudal porta e Lartë e dha ndaj Ali asha Tepelenës, pasi ky i fundit kishte realizuar një centralizim absolut të pushtetit , shumë më absolut sesa Bushatllinjtë e Shkodrës dhe gradualisht me politikën e jashtme që kish ndërtuar shpesh herë edhe kundër interesave të Portës, mund të realizonte idenë e shkëputjes përfundimtare.Gjithësesi Halet Efendiu nuk  arriti ta shijonte shumë fitoren e vet dhe mposhtjen e Ali Pasha Tepelenës, pasi në nëntor 1822 e dënuan me mbytje si shkaktar të nisjes së rebelimit grek, që u frymëzua fuqishëm nga rebelimi i Ali Pashë Tepelenës.

Tapeti Gobelin i Ali Pashë Tepelenës

Në fundin e shekullit të XVIII dhe fillimin e shekullit të XIX, formacioni shtetëror i themeluar nga Ali Pasha Tepelena dhe i njohur me emrin Pashallëku i Janinës u vizitua nga shumë udhëtarë të huaj, diplomatë , ushtarakë e  piktorë. Konflikti i luftërave  Napoloniane në Europë kish trokitur edhe në Dalmaci, ishujt Jonianë, bregdetin përballë tyre, Epir e More. Rusia, Franca e Anglia do të ishin fqinj të afërt me Pashallëkun e Janinës e për rrjedhojë dhe idetë e reja të tyre rreth shtetndërtimit e qeverisjes, por edhe modës, veshjes dhe mobilimit të ndërtesave do të influenconin në godinat e ndërtimet e reja që ndërmori Ali Pasha Tepelena në gjithë territoret që sundonte.