Mes tablove të
shumta të Romantizmit Europian që pasqyrojnë vende dhe popullsi egzotike
spikasin dhe tablotë të viseve shqiptare dhe të personazheve me veshje
shqiptare. Gjeografia e vendeve të pasqyruara në këto tablo është e larmishme
që nga brigjet e Nilit, shkretëtirat arabike, Turqi, Greqi, Principatat e
Vllahisë dhe Moldovës dhe deri në ishullin e Maltës. Malta është një nga
pozicionet gjeografik kyç i detit Mesdhe. Prania shqiptare aty ka qenë e
hershme që nga Mesjeta kur reparte të ndryshme arbëreshësh mbronin ishullin nga
invazionet osmane.
Siç dëshmon Noel Malcom në librin e tij “Agjentët
Perandorakë”, një nga përfaqësuesit e familjes Bruti-Bruni nga Ulqini arriti të
shpallej dhe Kalores i Urdhrit të Shën Gjonit që qeverisnin ishullin. Nga ajo kohë ka mbetur edhe shprehja
fluturake Malta Yok-Nuk ka Maltë që i dedikohet kryeadmiralit Osman të Sultan
Ibrahim të çmendur i cili pas një sulmi që pësoi një anije pelegrinësh
myslimanë që shkonin për Hadj(haxh) në Mekë nga Kalorësit e Maltës, udhëroi
sulmin ndaj ishullit të Maltës. Gjithësesi, kryeadmirali i flotës osmane duke
pasur frikë se nuk do ta pushtonte dot ishullin e Maltës , vendosi një qiri mbi
hartën e tij detare dhe lejoi dyllin e
qiririt të pikonte mbi shenjën që tregonte ishullin e vogël, derisa dylli e
mbuloi krejtësisht. Më pas ai u deklaroi adjudantëve të vet, “Malta yok-nuk ka
Maltë” dhe lundroi të sulmonte venecianët në ishullin e Kretës. Rrethimi i
Kretës vazhdoi përreth 24 vjet, ku tre vjet më vonë Sulltan Ibrahimi vdiq dhe
venecianët u dorëzuan disa vite më vonë më 1669.
Tabloja e
mëposhtëme është e vonshme. Ajo daton në vitin 1808 , ku reparte shqiptarësh
shërbenin sa në ushtritë e Francës në Ishujt Jonianë sa në atë të Britanisë së
Madhe apo dhe në Mbretërinë e Napolit. Autori i portretit nuk njihet por ka
gjasa që të jetë britanik.Malta në atë vit ndodhej nën dominimin britanik dhe
një vit me vonë më 1809, kur Lord Byron dhe Hobhouse u vendosën dhe qëndruan përreth
dy javë në ishull, dëshmojnë se dëgjuan për herë të parë për Shqipërinë dhe
liderin karizmatik të Pashallëkut të Janinës, Ali Pasha Tepelenën. Përpos kësaj
tregtarë të ndryshëm shqiptarë vendoseshin vazhdimisht në Maltë pasi ajo pas
pushtimit britanik u kthye me bankën e vet, në një bankë të sigurtë ku mund të
depozitoje flori dhe gurë të çmuar. Britanikët në vitin 1821 kur Ali Pasha
Tepelena u kërkoi ndihmë për të përballuar Perandorinë Osmane pasi i mohuan
mundësinë për tu përfshirë në konflikt i propozuan se mund të vendosej me
gjithë thesarin e tij dhe të dy djemtë në Maltë. Këtë propozim Ali Pasha
Tepelena nuk e pranoi pasi ndjente se mund të tradhëtohej nga Britania e Madhe
për interesa më të mëdha gjeostrategjike.Udhëtimi përmes Maltës për në Ishujt
Jonianë dhe në Prevezë dhe anasjelltas u kthye në një udhëtim që anijet
britanike e bënin shpesh siç e dëshmon dhe Disraeli në 1832, në letrën që i nis
të atit nga Malta dhe nga Preveza.
Veshja e
luftëtarit shqiptar përveçse egzotike për sytë e udhëtarëve perëndimorë duket
që është ceremoniale pasi ai pozon qetë duke dëshmuar një harmoni të plotë të
veshjes me karakterin. Fustanella, brezi, armët, guna e hedhur mënjanë dhe fesi
i kuq që një dekade e gjysmë më vonë do ktheheshin në simbolet e revolucionit
ballkanik antiosman në Greqi, janë elementët e njohura të veshjes tradicionale
shqiptare që u kthyen në modë nga udhëtarët e huaj.
Fustanella tërhoqi
që në fillim vëmendjen e udhëtarëve të huaj dhe shpesh herë ata bënin një lidhje me kiltin e skozezëve apo
dhe me veshjet e ushtarëve romakë. Lord Byron-i do të shkruante se “Arnautët
ose Shqiptarët më kanë bërë shumë përshtypje për ngjasimin që kanë me malësorët
e Skocisë, në veshjen, pamjen dhe mënyrën e jetesës... Kilti ( fustanella)
megjithëse i bardhë ,... të folurit e tyre keltik në tingull si dhe zakonet e
tyre të ashpra, gjithcka më conte larg në Morven.”.[1]Ndërsa
Dr Henry Holland do të shkruante se fshatari apo ushtari shqiptar, fjalë të
cilat në këtë vend dukej se janë pothuaj sinonime, shihet këtu në gjithë
karakterin dhe kostumin e tij. Përgjithësisht burrnor në personin e tij, me
tipare që e tregojnë të panënshtruar ndaj poshtërimit të skllavërisë, me
dinjitet e madhështi në të ecurit dhe në qëndrimin e tij, mënyra sesi vishet ia
shton këto veçanti dhe e bën figurën e tij më të spikatur dhe piktoreske se çdo
tjetër nga sa kam njohur”.[2]
Por jo vetëm fustanella do të tërhiqte vëmendjen e udhëtarëve britanikë. Guna
apo kapota si një element i veshjes shqiptare do të përshkruhej nga Hobhause,
bashkëshoqëruesi i Lord Byron-it në udhëtimin e tij në Shqipërinë e jugut në
vitin 1809. Ai shkruan: Veshja e burrave është shumë mirë e adaptuar për
jetën e një njeriu që rri maleve. Më pas
bën një panoramë të gunës shqiptare. Kjo
kapotë është e leshtë e me thekë, e bardhë ose e zezë, ka shumë mundësi që ajo
të jetë një veshje e posaçme e këtij populli sepse – sikurse ma shtiri në mënd
miku im( Bajroni,) poeti ynë Spenser i ka dhënë njërit prej personazheve të
tij, “ një gunë të madhe të modës shqiptare”[3].
Brezi i quajtur
silah dhe që zakonisht kishte një ngjyrë që dominohej nga ngjyra e kuqe për të
bërë konstrast me fustanellën e bardhë
përdorej për të mbajtur armët të cilat kryesisht ishin thika , shpata të
llojit jatagan ose sabre dhe armë brezi të disa tipave. Jatagani ishte pjesë e pajisjes luftarake të burrit
shqiptar. Doreza zbukurohej me argjend ose me fildish. Përveç funksionit
estetik, zbukurimi bënte edhe lidhjen e dorezës me pjesën e tehut të saj.
Zbukurimi i dorezës bëhej me punim rrogoz dhe paftë. Mbi të viheshin lule
dhjetëpetalëshe. Tehu i jataganit ishte prej çeliku. Në njërën anë bëheshin incizime
me motive gjeometrike e bimore. Krahas motiveve gjeometrike e bimore, në faqet
e tyre të bronzta a të argjendta, kishte edhe dekore me subjekte epike dhe
mitologjike, ku spikasin figura kalorësish të armatosur a përleshje midis
kuçedrës dhe dragoit.
Mes armëve të brezit dallonin koburet që emërtohen
me emra të ndryshëm: calinë, kalemtushe, cubë, teke, egzalina etj.Calina
punohej në vend. Në Shqipërinë Veriore njihej me emrin calinë, celinë dhe
gjarpënushe. Quhej gjarpënushe për arsye të kokës së gjarprit në fundin e
dorezës. Në Shqipërinë e Mesme, në Elbasan quhej verdhë, ndërsa në Tiranë quhej
latune vendi. Calinat kanë qenë shumë të përhapura, sepse shiteshin lirë. Koburet
serme punoheshin nga armëtarët dhe argjendarët shkodranë. Dorezën e kishin si
kokë gjarpri, të veshur me pafta argjendi. Ato qenë skalitur me motive bimore
të stilizuara, në reliev. Tyta dhe çarku bëheshin prej hekuri. Gjatësia e tyre
arrinte rreth 59 cm, ndërsa kalibri 20 mm. Koburet serme qenë prodhim i viteve
1780-1800. Ato janë përdorur si armë brezi nga suljotët.
Romantizmi
Europian në letërsi dhe arte figurative i gjeti shumë egzotike tematikën
shqiptare dhe pasqyrimi i këtyre motiveve në mënyrë të tërthortë ndikoi në
pasqyrimin e imazhit të shqiptarëve në Europë, që edhe pse nuk kishin një
literaturë shumë të pasur me tekste përmes kulurës së tyre materiale dhe
etnografike gjetën mënyrën për të afirmuar identitetin e tyre kulturor dhe
kombëtar.
[1] Byron, G. Notes to Child Harold, London, 1935, fq. 840 .
[2] Holland, Henry.
Travels in Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia &c.During 1812-1813 ,
London 1815, fq. 68
[3]
Hobhause, J.C. A journay
through Albania and other provinces of Turkey in Europe and Asia to
Constantinople, during the years
1809-and 1810 second edition, Vol I,London 1812, printed for James
Cawthorn.
No comments:
Post a Comment