Ligjërimi historik i trajtimit të së shkuarës të Ballkanit është kthyer në një ligjërim
historik-letrar që pasqyron edhe zhvillimet historike kulturore të marëdhenieve
të popullsisë ballkanike me të shkuarën , por edhe identifikimin e prototipeve
letrare, që kanë pasur një ndikim të madh në veprat e mëvonshme në letërsitë
përkatëse. Zhanri i romanit historik, duket se është zhanri letrar, që i shkon
më për shtat përfshirjes së historisë së rajonit dhe artikulimit të ligjërimit
historik në romane historike. Ndërthurja e metodave të historisë me ato të filologjisë
është e hershme, madje qëndron në themelet e historiografisë: pa përvetësimin
prej historiografisë në lindje e sipër të metodave të filogjisë, historiografia
as do të ishte lindur dot. Kjo dihet së paku që nga humanisti Lorenzo Valla e
këndej. Pavarësisht këtyre lidhjeve të
ngushta vetëm në fillim të shekullit të XIX fillon të predominojë kjo tendencë
letrare historike në kulturën e rajonit Në
fillim të shekullit XIX, kombet ende nuk kishin një histori të mirfilltë. Edhe
ata, që tashmë kanë identifikuar paraardhësit e tyre, nuk kanë në dorë veç disa
kapituj të mangët thelbi i të cilit është ende për të shkruar. ( Thiesse .A.M.(2004) Krijimi i identiteve kombëtarë.
Evropa e shekujve XVIII-XIX,Prishtinë:Dukagjini, fq 162) Ky proces, që në Europë fillon me romanet e William
Scotit, nuk mund të rri pa influencuar shkrimtarët e Ballkanit, kur ata përfshihen
në proceset shtetformuese të shteteteve tyre kombëtarë. Shkrimtarët e Ballkanit
në mënyrë të pavetëdijshme, duke shkruar përjetimet e tyre përreth së shkuarës
otomane të vendeve të tyre në romane historike, kanë krijuar një epope
historike, që lidhet me të shkuarën dhe të tashmen e vendeve të tyre. Në këtë
rast romani historik shërben si model narrativ për përpunimet e para shkencore
të historive kombëtare dhe si vektor i shkëlqyer i përhapjes së një vizioni të
ri të së kaluarës.(Thiesse
.A.M .(2004)Krijimi i identiteve kombëtarë.Evropa e shekujve XVIII-XIX,
Prishtinë:Dukagjini,fq 163)
Paradigma historike letrare, që e ka zanafillën që në rrëfimet e Herodotit në vetvete ka lënë një shenjë të
rëndësishme në qytetërimin europian pasi krijoi një shkollë historike letrare të
quajtur shkollë herodiane, ku janë të përfshirë shkrimtarët, të
cilët kanë në vetveten e tyre sa hulumtimin, sa njohjen e një bote tjetër, po
aq edhe rrëfimin e tyre artistik të lidhur ngushtë me historinë. Një nga këta
shkrimtarë në hapësirat shqiptare është Sulejman Krasniqi, shkrimtari nga
Kosova që ka krijuar një sagë të tërë letraro-historike në letrat shqip me
romanet e veta historikë. Sulejman Krasniqi hyri në letërsinë shqipe në vitin 1972 me novelën “Tri motra, tri
histori”, për të vazhduar më vonë me romanet “Në shpellat e banditëve”(1973),
“Qielli i përflakur” (1974), “Prijësja e komitëve”(1975), “Beteja e
nëndheshme”(1976), “Lindita”(1977). “Mic Sokoli”(1979), “Pushka top Bajram
Curri”(1982), “Dardanët”(1985), “Oso Kuka” (1990). Si mund të shikohet nga
itensiteti i botimeve ai mund të quhet me të drejtë si “Balzaku ynë” si e
shkruante Dritëro Agolli vite më vonë. Pavarësisht faktit që personazhet nuk
shfaqen e dalin nga njëra vepër në tjetrën ato në fakt kanë një fill narrativ që
është pak a shumë historia e kombit shqiptar. Gama e tematikave dhe karaktereve
që krijoi janë të ndryshëm por ato i bashkon vetëdija etnike, identiteti i
veçantë historik dhe skalitja e ngjarjeve madhore të kombit. Lineariteti jo i
rregullt i ngjarjeve historike që trajtohen në romane jo domosdoshmërit krijon
vështirësi për të lexuar eposin historik krasniqian por nëpërmjet identifikimit
të veçantë të personazheve heronj skaliten dhe mbesin më mirë në mendje, heronj e ngjarje që kanë shenjuar kujtesën tonë
kolektive dhe historinë kombëtare. Romani “Mic Sokoli” botuar vetëm një vit pas
100 vjetorit të përkujtimit të Lidhjes së Prizrenit krijoi një tipologji të
veçantë në letrat shqipe. Ai krijoi nga një mjedis i vogël e lokal heroin e përmasave
kombëtare që fatin dhe veprimtarinë e vet ia nënshtron ideve të mëdha kombëtare.
Është e vërtetë që para romanit “Mic Sokoli’ , shkrimtari Sabri Godo kish
botuar “Skënderbeun” dhe “Ali Pashë Tepelenën” por vetë ngjarjet e mëdha të
konflikteve Lindje-Perëndim që përshkruhen në këto romane në një farë mënyre përcaktojnë
dhe llojin e natyrës epope dhe figurë historike. Në rastin e romanit “Mic
Sokoli” të Sulejman Krasniqit, mund të themi me plot gojën se është pena e tij që
ka gllëndur një personazh që në vetvete sëbashku me komplesitetin e
personazheve të tjerë si Ahmet Koronica, Shuaip Spahiu, Haxhi Zeka, Ramadan
Zaskoci, Sefë Kosharja etj krijon universin shqiptar të heroizmit që bie ndesh
me agresivitetin shovinist të fqinjëve sllavë, keqpërdorimin si plaçkë tregu të
shqiptarëve nga pushteti perandorak osman dhe paragjykimi orientalist i Fuqive
Perëndimore. Ngjarjet e romanit dhe personazhet duket sikur ringjallin në
memorien kolektive të lexuesve të gjitha ngjarjet e vrullshme të Lidhjes së
Prizrenit duke e kthyer atë jo vetëm përmes teksteve të historisë si ngjarje të
rëndësishme të kombit por edhe si vetë ndërgjegje të fituar përmes leximit.
Konflikti në roman ilustron dilema të vjetra historike të shqiptarëve, të
rrymave të Rilindjes Kombëtare për një bashkëjetesë me osmanët apo konfliktit
të hapur me ta, për një aleancë ballkanike me popujt e tjerë apo një rebelim më
vete, për kujdesjen për të përftuar miq të huaj dhe dashamirës për shqiptarët
apo për të pasur një aleancë me shtetin osman? Këtyre dilemave pas zhvillimeve
të vrullshme, gjithë zjarr e hekur duket sikur i jep përgjigje vet Mic Sokoli
me aktin e tij heroik e të pashembullt. Ja si e përshkruan Sulejman Krasniqi
fundin e tij duke kumtuar vetminë e shqiptarëve në atë pranverë të vitit 1881.
Topçinjve u ngriu litari në duar.
Mici mbërtheu me të dyja duart grykën e topit.E shtrëngoi.
Iu bë sikur ngulfaste nofullat e të gjithë atyre që kishin mbjellë zi në tokën
arbërore . Këmbët i ngjeshi mbi shkëmbi guror. Lëvizi pak, sa i zuri frymën
gojës së caraveshur të topit me kafazin e gjoksit të tij. Ngjeshi majat e
gishtrinjve mbi shkëmb: Gërr!Gërr!, u ça guri nën peshën e këmbëve të Micit.
Topi u zmbraps duke shtyrë osh artilierët. Micit i bëhej se me atë shtrëngim
mbyste edhe Dervish pashën, edhe vet Sulltanin, edhe kralët, edhe përfaqësuesit
e Fuqive të Mëdha në Kongresin e Berlinit. Shtrëngoi edhe më me tërbim! Shtyu
edhe më me forcë!
A vlejti kjo shtyrje me forcë dhe rrëmbimi i të drejtave të mohuara? Për
momentin duket se me vdekjen e Mic Sokolit
merr fund edhe jeta por vallja luftarake që heqin fëmijët në fund në
fakt është vallja e qëndresës që ringjall kombin. Romani “Mic Sokoli”i botuar në vitin 1979 në
Shqipëri shërbeu këndej kufirit për të krijuar edhe hartën virtuale të kombit.
Nëpërmjet përshkrimeve gjithë kolorit të Prizrenit, Gjakovës e Prishtinës
lexuesit shqiptarë patën mundësi të përvetësojnë e të bëjnë si të tyret këto
qytete të vjetra shqiptare që koha i kish ndarë me përdhuni nga trojet
amtare. Sulejman Krasniqit i takon
merita që ringjalli me shqiptarëve sërish Mic Sokolin , heroin që i përket sa
Gjakovës po aq malësisë së saj , një gur i rëndësishëm në identitetin tonë
historik që nënkupton qendresën por na kujton me Kullën e tij këndëj kufirit e
veprimtarinë e dëndur andej kufirit se shqiptarët ishin dhe do të mbetën një.
Në të njëjtin rrafsh e topos si Mic Sokoli vepron edhe një hero tjetër i
shqiptarëve, biri i Gashit e Krasniqit, heroi i popullit Bajram Curri. Sulejman
Krasniqi duket se qëllimisht për subjekt të romanit të vet ka zgjedhur rininë e
Bajram Currit, periudhën kur ai maturohet e sipas traditës së shqiptarëve
pagëzohet me zjerrin e armëve.Kjo zgjedhje nuk është e rastësishme. Shqiptarët
këndej kufirit e njihnin Bajram Currin si veprimtar të Rilindjes Kombëtare në
moshë të madhe , përkrahës të Fan Nolit e Avni Rustemit në vitet 20’, por jo në
rininë e tij të hershme, vite që korrospondonin me Lidhjen Shqiptare. Vet
lindja e Bajram Currit në një karrocë që transportonte të burgosur nënën e tij shtatzanë për shkak se i ati ishte kryengritës
duket sikur ka shenjuar që në fillim jetën e heroit. Narracioni në vetën e parë
i jep një autencitet rrëfimit “Të
lindësh në një karrocë burgu nuk është një ndodhi dosido.
E pra, unë kam lindur në karrocën e burgut e për këtë shkak nuk e nisa jetën si
moshatarët e mi”. Duket se ky fillim i pazakontë i jetës përcakton edhe
fatin e mëvonshëm të personazhit dhe heroit të romanit, Bajram Currit.
Përshkrimi i mbylljes në Gjakovë në Kullën e Abdulla Drenit të Maxhar Ali
Pashës e bashkë me ta dhe të Shaqir Currit , babait të Bajram Currit për të respektuar
dhe mbajtur fjalën e dhënë hedh një vështrim tjetër psikologjik mbi tiparet
antropologjike të shqiptarëve. Kësaj radhe jo nga të huajt orientalistë por nga
një autor shqiptar që arrin të portretizojë disa nga personazhet më të
rëndësishëm të historisë së shqiptarëve në vitet 70’-80’ të shekullit të XIX. Romani
është i ndërtuar mbi tre motive letrare kryesore që mbizotërojnë dhe në
rrëfimin letrar të historisë së shqiptarëve. Motivi i luftimit të
vëlla-vrasjes, kësaj plage të vjetër të përçarjes shqiptare që Lidhja e
Prizrenit u mundua për ta zgjidhur duke pajtuar gjaqet e forcuar bashkimin mes
popullsisë. Motivi tjetër është ngritja e moralit tek luftëtarët që edhe kur
janë nën presion e luftë mundohen të ringjallen për të mbrojtur atdheun.
Përshkrimi epik i Col Delisë që hyn në kullën e Abdulla Drenit është një nga
tablot më mbresëlënëse të letërsisë shqipe. Motivi i tretë është ngritja e atdhedashurisë përmes
konfliktit të hapur me Perandorinë Otomane dhe Malin e Zi. Kreu i fundit
paraqet luftën në mes të popullit shqiptar dhe atij malazez, ndërmjet Sulejman
Vokshit, Mic Sokolit, Rexh Avdisë, Shaip Spahiut, Ali Ibrës, Bajram
Currit, Niman Syla, Isuf Sokoli, Filip Çeka dhe Mark Milanit me ushtri. Fundi i
romanit paraqet fitoren e popullit shqiptar, edhe pse aty ishin vrarë shumë
luftetarë shqiptarë, duke shërbyer si një kronikë e mirrëfilltë historike që
nga viti 1864 që ka lindur Bajram Curri e deri në vitin 1879 kur bëhet beteja
me malazezët.
Pikërisht konfliktit me malazezët i është kushtuar edhe romani “Oso Kuka” i
botuar në vitin 1990. Figura e Oso Kukës kishte qenë një figurë shumë kryesore
që kish frymëzuar poetin kombëtar Gjergj Fishtën për të shkruar këngën e parë
të “Lahutës së Malcisë”, ndaj do ishte shumë e vështirë për tiu përqasur kësaj
figure pavarësisht zhanreve të ndryshme. Në vitin 1990 Sulejman Krasniqi kish
arritur maturinë më të madhe si shkrimtar prandaj ka arritur që të përcjellë
mesazhe të forta historike e letrare përmes penës së vet. Të mos harrojmë se në
vitin 1989 sapo kishin filluar kërcënimet sllave nga “Guri i Gazimestanit” ndaj
shqiptarëve dhe në skalitjen dhe gllendjen e kësaj figure epike, shkrimtari
Sulejman Krasniqi duket se përçonte dhe një kumt historik ndaj fqinjëve
ngatërrestarë. Romani është një tablo e gjerë e përshhkrimit të qytetërimit të
Shkodrës, ku si në të gjithë romanet e Krasniqit gëlojnë shumë personazhe të
tjerë historikë përveç Oso Kukës. Përshkrimi dhe marrja pjesë e Oso Kukës në
kryengritjet antiosmane në Shkodër të djelmurisë shkodrane me prijës Hamza
Kazazin e Dasho Shkrelin nevojit edhe rivlerësimin e këtyre këryengritjeve para
publikut shqiptar. Ato nuk i kanë shpëtuar paragjykimit ashtu si dhe figura e
Oso Kukës, ndaj romani është një grishje për lexim e rivlerësim të historisë. Sulejman
Krasniqi në romanin e vet pasqyron pikërisht këtë ngjizje të nacionalizmit
shqiptar në Shkodër, në Misir ku shkon Oso Kuka dhe ku udhëheq dinastia
shqiptare.
Skam çbëj tjetër Shkodra ime! Për ty po djeg veten
time! Edhe njëqind jetë ti kisha, Shqipërinë flakë do ti digjsha! përfundon romani “Oso Kuka”, ku Sulejman Krasniqi
përmes së njëjtës teknikë letrare si te romani Mic Sokoli heroin lokal të
Shkodrës e kthen në hero të gjithë Shqipërisë.
Historia në antikitet kishte muzën e vet të njohur me emrin Klio që
ishte një nga nëntë muzat që respektohej në botën antike. Origjina etimologjike
e kësaj fjale vinte nga fjala greqisht “klio” që do të thotë të
tregosh të rrëfesh dhe në të njëjtën kohë të bësh të famshëm ngjarjen apo personazhin
që rrëfen. Që nga ajo kohë e deri në kohët e sotme ka rrjedhur shumë ujë dhe
historia dhe letërsia shumë herë kanë rrëfyer
të kaluarën përmes dokumentave, romaneve,
burimeve historike dhe rrënojave arkeologjike, ndërtesave, fotografive etj. Tendenca
moderne e shkrimit të historisë është dhe kombinimi i saj me letërsinë për të
krijuar vepra që nuk përshkruajnë vetëm ngjarjet historike dhe personazhet
historikë por dhe impaktin e tyre në jetën sociale. Letërsia shqipe pati fat që
kish mes saj Sulejman Krasniqin që më mirë se askush tjetër e krijoi këtë
tendencë e modernizim si shkollë letrare në letrat shqipe.
* Artikulli është kumtesa e mbajtur në
Rahovec më 7 dhjetor 2018 në tryezën e rrumbullakët shkencore “Portreti
krijues i shkrimtarit Sulejman Krasniqi”.
No comments:
Post a Comment