Shkrirja e identiteteve fetare në identitet kombëtar gjatë Rilindjes Kombëtare

Shkrirja e identiteteve fetare në identitet kombëtar gjatë Rilindjes Kombëtare

Identiteti fetar ka luajtur një rol shumë të madh në krijimin e identiteteve kombëtare në Ballkan përgjatë shekullit të XIX. Ai së bashku me nacionalizmin është shfaqur si një nga farkëtuesit kryesorë  të identiteteve kombëtarë duke ndihmuar në këtë farë mënyre drejtë për së drejti në formimin e shteteve kombëtarë. Ky kontribut i përbashkët i tyre ka sjellë shpesh herë një konfuzion në rolin e tyre duke identifikuar shpesh herë me njëri-tjetrin por dhe në disa raste duke bërë një dallim të qartë midis tyre. Qasja metodologjike afron një mundësi më shumë për të dalluar qartë midis tyre dhe rolin specifik që luajnë në krijimin e kombit. Në literaturën dhe studimet moderne ekzistojnë dy pikëpamje të kundërta mbi marrëdhëniet e nacionalizmit me besimin fetar, të cilat i shikojnë ato si alternativa të njëra-tjetrës ose të lidhura shumë ngushtë organikisht mes tyre.[1] Pikëpamja e parë  konsiston në faktin  sesi krijimi i publikut të  masave lexuese të një gjuhe-një rezultat i shtypit dhe kapitalizmit,zëvendësoi përfshirjen aksiomatike të gjuhëve të shkruara në mendjet e njerëzve dhe shkatërroi solidaritetit e Krishterimit, Umanë islamike dhe gjithë solidariteteve të tjerë,[2]ndërsa pikëpamja e dytë sugjeron idenë se besimi fetar luajti një rol kryesor në formimin e kombeve modernë. Studiuesi Miroslav Hroach e njohu nevojën për lidhjet gjuhësore ose fetare duke bërë të mundur një nivel më të lartë komunikimi brenda grupit dhe përtej tij, në formimin e një kombi modern. Ai argumentoi se identiteti kombëtar ishte më i fortë kur ai mbështetej nga institucione kishtare dhe shënonte në shumë raste rolin e klerikëve në formimin e grupeve patriotike në Evropë.[3]

Gjithsesi kjo gjë nuk mund të thuhet përsa i përket krijimit të identitetit kombëtar të shqiptarëve, të cilët duke u përkitur shpirtërisht tre feve të ndryshme nuk mund të krijonin një identitet kombëtar të bazuar në këtë faktor. Situata fetare në Shqipëri në prag të zgjimit kombëtar ishte pothuajse shumë e ndryshme nga ajo e vendeve të tjera ballkanike apo dhe vendeve të tjera të Evropës Juglindore që analizojnë këta autorë. Duke qenë se Shqipëria ishte një nga territoret e para të rajonit në të cilin Kristianizmi ishte predikuar dhe përhapur por në të njëjtën kohë vendi dhe territori ku influencat e Romës dhe Kostandinopojës si qendra perandorake ishin përplasur, Shqipëria pak a shumë përfaqësonte këtë konflikt jo vetëm në aspektin politik dhe kulturor por dhe në aspektin  fetar. Si rrjedhojë, dy dogmat kryesore të Kristianizmit, Ortodoksia dhe Katolicizmi praktikoheshin dhe ishin besime fetare dominante por dhe në konflikt të hapur në Shqipëri përpara pushtimit otoman në shekullin e XV.

Pushtimi otoman solli një faktor tjetër në skenë përsa i përket situatës fetare në Shqipëri. Në fillimin e shekullit të XVI filloi procesi i Islamizimit të një pjese të popullsisë. Megjithëse ky konvertim nuk ishte masiv në fillim( sipas një raporti që dokumenton vizitën e Marino Bizzi, arkipeshkopit të Tivarit në 1610 ,përmendet se “vetëm 30% e popullsisë ishte konvertuar në besimin Islam”[4]), ky numër do të rritet në mënyrë të ndjeshme në shekujt e XVII dhe XVIII. Në raportet e mëvonshme përmendet se “ më shumë se 2/3 e popullsisë ka pranuar Islamin si besim fetar ”[5]. Duke marrë parasysh këtë realitet,ideatorët e lëvizjes kombëtare shqiptare u përpoqën ta shmangin ndërgjegjen fetare si një faktor bashkues drejt krijimit të identitetit kombëtar dhe i dhanë më shumë rëndësi kulturës shqiptare, ndjenjës së origjine të përbashkët dhe në mënyrë të veçantë gjuhës shqipe.[6] Po kështu, elita kombëtare shqiptare nën shembullin e vendeve të tjera ballkanike që rrëmonin në të shkuarën e tyre për të gjetur epoka të lavdishme rizbuluan figurën e Skënderbeut, prijësit të tyre mesjetar që kish zhvilluar një nga epopetë më të ndritura në përballjen kundër pushtimit otoman në gadishullin ballkanik. Shqiptarët nuk mund të bënin dallim nga popujt e tjerë ballkanikë kur nisën zgjimin e tyre nacionalist. Prirja e natyrshme do të ishte ashtu si dhe te fqinjët e vet, një kundërvënie ndaj fesë zyrtare të pushtuesve-Islamit, diçka që hasi në vështirësi që në hapat e parë,  sepse një pjesë e konsiderueshme e shqiptarëve kishin pranuar Islamin dhe nën influencën e shtetit teokratik osman e identifikonin veten shpesh herë si myslimanë dhe pastaj si shqiptarë.

 “Kultura islamike e Perandorisë Osmane i kishte mëshuar identifikimit të besimit fetar me kombin, duke sheshuar dallimin midis shqiptarëve e myslimanëve të tjerë nga njëra anë dhe duke nxjerrë më në pah, nga ana tjetër, atë midis islamikëve dhe të krishterëve gjithfarësojësh. Në një shoqëri shumëkombëshe, siç ishte ajo e Perandorisë Osmane, jeta e nënshtetasve të saj, ç’është e vërteta, ishte organizuar rreth besimit, të cilit, ata i përkisnin: domethënë, vija ndarëse ndërmjet të qeverisurve dhe qeverisësve-ose, thënë më shkoqur, popullsisë hegjemone-ishte religjioni dhe jo kombësia, ku padyshim, ashtu si në të gjithë perandorinë, myslimanët përftonin një pozicion të priveligjuar, gjë që, në rastin e Shqipërisë qe shndërruar e kishte përbërë një pengesë objektive për të arritur bashkimin kombëtar të myslimanëve me të krishterët, qofshin ata ortodoksë apo katolikë.”[7]

            Edhe pse ekzistonte një farë patriotizmi lokal që shpesh herë  gjente shprehje ashtu siç na dëshmon Hobhouse-i në veprën e vet A Journey through Albania and other provinces of Turkey in Europe and Asia, to Costantinople during the years 1809 and 1810  në deklarimet e banorëve, që kur i pyesnin s’e ç’ishin, banori shqiptar nuk thoshte përkatësinë fetare, por përgjigjej “Jam shqiptar”[8], prapëseprapë ky patriotizëm lokal nuk shtrihej në përmasa përgjithësuese që mund të përbënte një nga bërthamat e themelimit të identitetit shqiptar dhe pastaj më vonë atë kombëtar. Ishin lëvizjet e mëvonshme anti-osmane të viteve '20,'30 e '40 të shekullit të XIX në kuadër të luftës kundër centralizimit të perandorisë turke që krijuan kundërvëniet e para serioze pas 3 shekujsh pushtimi. Rëndësia e këtyre kryengritjeve qëndron në faktin që shqiptarët myslimanë u ngritën në kryengritje kundër pushtetit turk që faktikisht duhej të konsiderohej si i tyre. Në këtë kohë nis dhe procesi i gjatë para-rilindës i ngjizjes së idesë mbizotëruese se shqiptarët në rrugën e tyre drejt pavarësisë apo afirmimit të tyre si komb, duhet ta shmangnin faktorin fetar dhe të bënin të tyren dy faktorë të tjerë: gjuhën shqipe dhe figurën mitike të heroit të tyre kombëtar Gjergj Kastriot-Skënderbeut.

Gjithsesi kjo rrugë  nuk ishte e lehtë. Identiteti fetar në Shqipëri nuk është marrë gjithmonë në konsideratë në rrugëtimin e tij drejt realitetit që kemi sot, duke vlerësuar se motoja e rilindësit Pashko Vasa “ Feja e shqiptarit është shqiptaria” është përgjithësuese dhe karakteristike për epokën e Rilindjes Kombëtare të shqiptarëve dhe si e tillë duhet t'i përshtatet apriori të gjitha situatave shtetformuese apo kulturore-historike të mëvonshme. Ky përcaktim vjen pasi Rilindja Kombëtare ka një peshë të veçantë në botëkuptimin nacionalist shqiptar si apogjeu i përpjekjeve intelektuale dhe shpirtërore për të themeluar një Shqipëri moderne dhe të zhvilluar. Në fakt rrugëtimi i identitetit fetar të shqiptarëve i ka përngjarë një batice e zbatice, pa qenë asnjëherë në gjendje të luajë fuqinë e një force centrifugale për të realizuar një bashkim të qëndrueshëm kombëtar, as shumë i fuqishëm sa të pengojë përjetësisht atë, por i mjaftueshëm sa të influencojë dhe vonojë disa procese intriguese që popujt e tjerë të Ballkanit i realizuan më shpejt se shqiptarët.

Shprehja e Vaso Pashës nga poema e tij e njohur “O moj Shqipëri” nuk duhet marrë si simboli i një lëvizje apo epoke, siç ka prirje të shumta në qarqe studiuesish apo politikanësh për ta përqasur atë, pasi në një analizë të thellë të veprës së dy poetëve tanë kombëtarë që kanë luajtur dhe një rol të madh në formimin e ndërgjegjes kombëtare vëren se identiteti fetar është një pjesë e rëndësishme e veprës së tyre. Kështu p.sh është e pamundur ta lexosh Gjergj Fishtën dhe të mos hasësh binomin “Fe dhe Atdhe”, ku me fe ai nënkupton fenë e të parëve- Katolicizmin apo Naim Frashërin dhe të mos hasësh Bektashizmin dhe filozofinë e panteizmit të tij. Madje Naimi shkon dhe më larg në botëkuptimin e tij fetar kur krijon një poemë si “Qerbelaja” që përshkruan një konflikt të mirëfilltë fetar.

Megjithatë, pavarësisht faktit se identiteti fetar shfaqet në pothuajse të gjitha ngjarjet kryesore të epokës, elita kombëtare shqiptare ia arriti qëllimit që të krijonte një ndjenjë të përbashkët kombëtare aq të rëndësishme për ngjizjen e identitetit kombëtar. Për t’ia arritur këtij qëllimi, mendimi politik i rilindësve tanë për sa i përket shkrirjes së identiteteve fetare në një identitet të vetëm kombëtar shqiptar kaloi në tre etapa maturie, të cilat dëshmojnë dhe rrugëtimin e identitetit fetar të shqiptarëve gjatw Rilindjes Kombëtare. “Ndërmjet fqinjëve ballkanikë të Shqipërisë feja dhe kombësia përputheshin. Përderisa kjo nuk ndodhte me shqiptarët, udhëheqësit e tyre u përpoqën të zhvillonin ato aspekte të kulturës kombëtare që ishin të një natyre jofetare sepse vetëm kështu mund të arrihej bashkimi”[9] .

Etapa e parë i përket periudhës të viteve '20-'60 të shekullit XIX, kohë në të cilën përkthehen Bibla nga gjuha greke në atë shqipe, duke krijuar kështu një sfond të nevojshëm shpirtëror për shqiptarët e besimit ortodoks që gjuhën e tyre tashmë mund ta shikonin dhe si “gjuhë perëndie”, ku mund të lexonin dhe kuptonin shkrimet e shenjta. Kjo epokë lidhet fort dhe me krijimin e komuniteteve të forta tregtare në jug të vendit, tashmë fshatra por dikur të lulëzuara si Voskopoja, Vithkuqi etj apo rritjen e qyteteve si Elbasani, Gjirokastra, Shkodra e Berati. Nga radhët e këtyre komuniteteve do të dilnin dhe disa nga figurat e shquara të mendimit politik rilindës shqiptar si Vangjel Meksi që përkthen Biblën në shqip, Naum Veqilharxhi që krijon abetaren e parë në shqip, Kostandin Kristoforidhi që përkthen e boton Biblën në shqip etj figura, vepra e të cilëve do të influenconte në zgjimin nacionalist shqiptar.

Etapa e dytë i përket viteve '40-'70 të të njëjtit shekull, kohë në të cilën fillojnë të dalin në pah manifestet e para të Rilindjes Kombëtare dhe nën influencën e Romantizmit Evropian dhe përmbledhjet e para folklorike. Interesant është fakti se në këto manifeste ndihet një pranim i situatës religjioze në Shqipëri dhe bëhet  përpjekje që të mos cenohen marrëdhëniet midis komuniteteve fetare, por gjithsesi ka akuza të tërthorta për situatën e keqe në të cilën gjendet Shqipëria dhe një nga ato sipas “Letrës Enciklike Për Të Gjithë Të Pasurit E Të Mësuarit Ortodoksë Shqiptarë” të Naum Veqilharxhit është dhe “hyrje dogmash të reja fetare” (kupto Islamin)[10]. Po kështu përjashtues mbetet fakti që encilika u drejtohet vetëm “të pasurit e të mësuarit ortodoksë shqiptare”[11], duke mos përmendur të pasurit e të mësuarit myslimanë një pjesë e të cilëve ishin dhe elitë e Perandorisë turke apo të pasurit e të mësuarit katolikë, të cilët kishin një komunitet të fuqishëm tregtar në Shkodër. Enciklika në këtë mënyrë, sa shpreh një vullnet nacionalist kur flet për përparimin dhe dëshirën për tu vënë “në radhën e kombeve të qytetëruara”[12], po aq ka dhe një karakter lokalist e përfaqësuar nëpërmjet titullit të vet. Në këtë etapë vërehet se identiteti fetar vazhdon të jetë një pjesë e rëndësishme e përpjekjes për të formuar identitetin kombëtar. Efekti i kësaj karakteristike lokaliste të Enciklikës u mundua që të shmangej në epokën e tretë që i përket viteve 1878-1912, vite të stuhishme këto për themelimin e shtetit dhe identitetit shqiptar. Në fakt lëvizja shqiptare kishte humbur mbështetës që në fillimet e para të tyre kishin përkrahur idenë e shqiptarizmës, por të cilët nën influencën e prosiletizmit që filloi Patrikana Greke e Stambollit jo vetëm ndaj zgjimit nacionalist shqiptar por dhe atij të kombeve të tjerë në Ballkan,  kaluan në përkrahës të hapur të Helenizmit.

Sigurisht, përkatësia fetare kish qenë një faktor kryesor që i kish kthyer si me “magji” këta figura në identitete të deformuara “greke” sipas kulturës që i përkisnin por që shumë shpejt përqafuan dhe deklaruan dhe identitetin e tyre si “grekë”. Një rast tipik është shqiptari i pasur nga Labova Vangjel Zhapa, i cili nga një përkrahës i një “lëvizje për kulturë kombëtare” (kupto shqiptare)[13] në vitin 1844, kthehet në një përkrahës të Helenizmit në vitin 1860 kur polemizon me Naum Veqilharxhin “kundër alfabetit shqiptar”[14] .

            Për të tejkaluar këtë pengesë të rrezikshme që mund të shkaktonte dështimin e projektit nacionalist shqiptar, rilindësit i kushtuan më shumë rëndësi bashkimit sesa identiteteve të veçanta fetare. Në asnjë promemorie apo program të saj nuk do të gjendet më ndonjë thirrje e njëanshme si e Veqilharxhit, bazuar në identitetet fetare. Madje dhe kur do të ketë propozime gjithëpërfshirës si ai i De Radës për një Shqipëri të ardhme federative, “të  ndarë në tre njësi, në bazë të besimeve fetare”[15], mendimtari politik i Rilindjes Sami Frashëri do ta kundërshtonte si plan “jo të mirë dhe as të realizueshëm”[16]. Në vend të njësive të bazuara mbi identitetet e veçanta fetare, të cilat sipas Sami Frashërit do të sillnin ndarje, ai propozonte se “fetë duhet t’i liheshin kishës dhe xhamisë dhe se gjithë shqiptarët duhej të bëheshin vëllezër ashtu siç e kishte caktuar vetë natyra dhe siç kishin qenë në kohët e lashta” [17]. Të njëjtin mendim ndante dhe Naim Frashëri i cili shprehej në librin e vet “Liga e vërtetë e Shqiptarëve” se “ne të gjithë kemi fe Perëndinë dhe nënë Shqipërinë. Kushdo le t’i falet Perëndisë si të dojë. Po kjo nuk bën të na ndajë”[18]. Është po Naim Frashëri që në 1898, në prag të vdekjes së tij boton “Istori e Skënderbeut”, një lloj testamenti politik me të cilin poeti kombëtar i shqiptarëve dëshironte t’u jepte kumte të reja bashkatdhetarëve të vet. Në poemë mungojnë referencat fetare, por ka një idealizim të fortë të gjendjes së Shqipërisë të para pushtimit turk. Aty nuk përmendet asnjë institucion fetar apo lidhjet e Skënderbeut me Papët e Romës e aq më tepër cilësimin  prej tyre si “Kampion i Krishterimit”, por ka një “pamje idilike”, ku si karakteristika të kohës jepen paqa, kama, nderi, shpresa, drejtësia, dashuria, miqësia dhe besa-besa. Nuk është e vështirë të kuptohet se duke mos përmendur asnjë fe konkretisht, por duke dhënë në të njëjtën kohë pothuajse të gjitha karakteristikat e besimeve monoteiste, Naimi Frashëri dëshiron të “krijojë” një besim të përbashkët të gjithë shqiptarëve, të cilin ai e gjen të konkretizuar në epokën e Skënderbeut. Kjo “fe” e re që Naimi kërkon të krijojë nuk është gjë tjetër veçse bashkimi kombëtar i shqiptarëve dhe atdhedashuria. Zgjedhja e figurës së Skënderbeut si simbol i bashkimit kombëtar nuk është e rastësishme, por nëpërmjet figurës së tij rilindësit kërkonin të nënvizonin faktin e kundërvënies dhe luftës me turqit për të arritur pavarësinë, simbol të të cilave janë bërë vargjet e Naim Frashërit :

                                            

                                             

         Kurrë s'trembet Shqipëria,
         nukë vdiq, po është e gjallë

 tjetër përgjigjje Turqia 
      nukë do, përveç me pallë.[19]

 Për të shmangur kontradiktat fetare midis shqiptarëve, një pjesë e konsiderueshme e të cilëve kishin përqafuar Islamin dhe që ndoshta akoma e shihnin Turqinë si pjesë përbërëse të atdheut të vetë, antagonizmi turko-shqiptar në poemë përshkruhet më shumë si “përplasje qytetërimesh” midis Evropës dhe Azisë sesa dhe kundërvënie fetare siç shihet në letërsinë apo programet politike të kombeve të tjerë ballkanikë. Këtij qëndrimi që ravijëzohet dalëngadalë në mendimin politik shqiptar do t'i qëndrojnë besnik jo vetëm Naim Frashëri që i përkiste vetë besimit mysliman por dhe shkrimtarë dhe ideologë të tjerë të krishterë të Rilindjes Kombëtare.

Është shumë e rëndësishme të kuptohet se kjo zgjedhje e rilindësve ka qenë më tepër e detyruar sesa ka në të një përçmim apo kundërvënie ndaj Azisë-Lindjes. Vetë Naim Frashëri ishte një orientalist i shkëlqyer, i cili madje kish botuar dhe një përmbledhje poetike në persisht. Natyrisht ishte e natyrshme që intelektualët shqiptarë të kishin filluar të kishin një tërheqje ndaj zhvillimit kulturor dhe ekonomik të Evropës, fenomen që nuk ndodhte vetëm ndër shqiptarë që ishin afër Evropës gjeografikisht, por dhe që në momente të ndryshme kishin marrë pjesë aktivë në disa nga proceset evropiane, por dhe vetë ndërmjet elitës turke. Shekulli i XIX ishte një shekull i shndërrimeve të mëdha dhe modernizmi ishte prirja e ditës.

Identiteti fetar kish luajtur një rol të fuqishëm dhe frenues në ngjarjet e Lidhjes shqiptare të Prizrenit, ku nuk u arrit të avancohej apo shkohej më tej në kërkesat ndaj Portës së Lartë, sepse “forcat që sundonin në mbledhjen e Prizrenit ishin forca myslimane konservatore dhe nëpërmjet tyre Porta mund të ushtronte një ndikim për interesat të veta. Kjo shpjegon përse shqiptarët e Prizrenit luftonin në fillim, bashkë me boshnjakët myslimanë për një kauzë të përbashkët.”[20]. Ky lloj dyzimi i elitës administrative shqiptare jo vetëm gjatë Lidhjes se Prizrenit por në vazhdimësi, për t'i quajtur të vetat interesat e perandorisë, do të pengonte dhe vononte rrugëtimin e shqiptarëve drejt pavarësisë.

Duke qenë se patriotizmi lokal kishte një influencë jo të vogël në botëkuptimin e shqiptarëve, për të cilët mund të qe “një gjë e natyrshme që të kridheshin në mbretërinë më të madhe (kupto Perandorinë Turke) e të linin pas dore atdheun e tyre të vogël dhe primitiv, interesin e të cilit e shihnin të lidhur ngushtë me atë të perandorisë”[21], gjithsesi “në përgjegjësi nuk harronin se ishin shqiptarë”[22] , faktorit të dytë që iu mëshua për të shmangur dallimet, ishte gjuha kombëtare.

Vështirë të gjesh një numër kaq të madh poetësh dhe mendimtarësh në kulturat e tjera ballkanike që t'i kenë kënduar apo thurur himne gjuhës së tyre kombëtare sa në letërsinë shqiptare të shekullit XIX-XX. “Gjuhë perëndie”[23] e quan Naim Frashëri, ai që nuk flet shqip sipas Fishtës, “duket i ulët...Krejt i turpëruar?si ai që.... nuk di se kush është babai i tij”[24] . Rëndësinë e gjuhës dhe lëvrimit të saj e jep Kristoforidhi kur shprehet se ”nëse gjuha shqipe nuk do të shkruhet, atëherë brenda një kohe të shkurtër nuk do të ketë më Shqipëri në faqe të dheut dhe as do lexohet më emri shqiptar në hartën e botës”[25].

            Është ky përkushtim me figurën e Skënderbeut, gjuhën dhe kulturën kombëtare që formon shtratin e identitetit kombëtar të shqiptarëve,u jep atyre kohezionin që u mungon nga dallimet fetare dhe i përgatit për maturinë e tyre si komb. Në brezin e dytë të Rilindësve gjejmë vargjet monumentale të Andon Zako Çajupit që shpërthen në “Myslimanë’ e të krishterë/jemi keq/Të ngrihemi të tërë/djem e pleq”[26]. Përballë këtyre dy faktorëve, identitetet fetare të nxitura më shumë nga turqit përsa i përket popullsisë myslimane dhe Patrikanës së Stambollit dhe shtetit grek për sa i përket popullsisë ortodokse fillojnë e humbin terren, neutralizohen por jo deri sa të zhduken fare.

Nuk mungojnë edhe rrugët e tjera të tërthorta, të cilat duke e ditur rëndësinë e identitetit fetar kërkojnë të ndërmarrin hapa të rëndësishëm për bashkimin e shqiptarëve duke nxitur përqafimin e një feje të vetme apo konvertimin në një tjetër perëndimore siç ishte protestantizmi. Është i ditur fakti se në këtë rast Naim Frashëri preferonte dhe propozonte bektashizmin si sekti islam që ishte dhe më afër Kristianizmit. ”Për bektashizmin ai shprehte shpresën se ai do të bëhej një ditë feja e gjithë Shqipërisë, derisa bektashizmi merrte frymëzimin e vet si nga Ungjilli dhe nga Kurani”[27].Një propozim tjetër erdhi nga radha e intelektualëve patriotë ortodoksë, të cilët vuanin faktin se përveç që shqipja ndalohej nga autoritetet turke, ata nuk mund ta praktikonin gjatë liturgjisë fetare, sepse ndalohej nga autoritetet kishtare greke. Ata u ndodhën përpara një dileme, “nëse duhej të përqafonin një degë tjetër të Kristianizmit që kështu të hiqnin qafe ndikimin grek dhe të fitonin proteksionin e fuqive dhe popujve të perëndimit?” [28]. Për këtë dilemë pati dy versione, gazeta Kombi e Bostonit propozoi “kthimin e shqiptarëve në ortodoksë unikë, domethënë të ruhej liturgjia ortodokse por të njihej Papa si udhëheqës suprem shpirtëror”[29], një rast i tillë ishte popullsia e Shpatit në Elbasan, kurse shoqëria shqiptare e Egjiptit mbështeste “konvertimin në protestantizëm, e cila jo vetëm kishte pasues të fortë në perëndim por gjithashtu, duke qenë gjë e re në Shqipëri, mund të tërhiqte pasues nga të tre fetë.” [30] Siç kuptohet dhe nga pyetjet dhe dilemat e ngritura identitetet e veçanta fetare kanë qenë një pengesë serioze për lëvizjen kombëtare shqiptare dhe klasa intelektuale shqiptare ishte gati të bënte dhe kompromise të këtij lloji, të cilat natyrisht nuk dihet nëse do të priteshin mirë apo përqafoheshin nga populli i thjeshtë.

Në fakt shqiptarët, nuk ishin të përgatitur për veprime të tilla, pasi ata nuk ishin aq të pjekur politikisht sa të ndërmerrnin një hap të tillë, ndaj në lëvizjen kombëtare shqiptare zuri vend më shumë propozimi i Fan Nolit, i cili nuk e shikonte problemin në ekzistencën e tre feve, por në faktin që “asnjëra nga besimet e njohura në Shqipëri nuk praktikohej në gjuhën shqipe dhe klerikët qenë armiq me njëri-tjetrin”[31] . Më andej Noli shtonte se “fatkeqësia nuk qëndron aq shumë në ndryshimin e feve sesa në krerët fetarë. Ata nuk duhen të jenë të huaj, por shqiptarë dhe patriotë”[32]. Këtu zë fill projekti i Nolit, i cili themeloi Kishën Autoqefale Ortodokse shqiptare, duke e shkëputur nga ndikimi grek dhe u duke u dhënë një shembull të mirë edhe shqiptarëve të besimeve të tjera sesi mund të fitonin pavarësinë shpirtërore dhe forcimin e vetëdijes së tyre kombëtare. Kështu identitetet fetare fillojnë të përftojnë ngjyrat shqiptare, por gjithsesi kjo rrugë ishte ende e brishtë për të dhënë rezultat menjëherë.

Në prag të shpalljes së pavarësisë, atëherë kur fillon e kuptohet se bërja e Shqipërisë si shtet i pavarur është shumë afër dhe e pashmangshme, identiteti fetar rigjallërohet sërish për të dalë në skenë herë në trajta të verbëta në formën e kryengritjeve dhe herë denoncues për lirinë e munguar përgjatë pushtimit të gjatë turk. Influenca e tij përgjatë viteve të para të pavarësisë dhe formimit të shtetit modern të shqiptarëve do të jetë jo e papërfillshme dhe madje në disa raste përcaktuese. Madje ai është prezent dhe në programin prej 14 pikash më 9 gusht 1912 që kryengritësit shqiptarë kërkuan të realizohej nga qeveria turke për të fituar autonominë, ku në një nga pikat krahas krijimet të liceve me bazë gjuhën shqipe, kërkohej dhe “krijimi i medreseve (shkolla me mësim fetar mysliman) dhe ruajtja e adeteve dhe zakoneve të Islamit”[33]. Prania e këtyre pikave në programin autonomist shqiptar tregonte se identiteti fetar përbënte gjithashtu një pjesë të rëndësishme të vetëdijes së shqiptarëve, e cila nuk mund të mos merrej parasysh. Në prag të shpalljes së pavarësisë, Shqipëria hynte në radhën e kombeve të rinj të kontinentit, si kombi me katër besime fetare, si askush tjetër më parë. Ekzistenca dhe bashkëjetesa midis tyre do të  ishte një nga problemet më të mëdha në shtetin e ri dhe elita kombëtare shqiptare ishte e ndërgjegjshme për këtë fakt. Këtë shqetësim kishe shprehur dhe Konica kur shkruante në një artikull të vet qysh në prag të shpalljes së pavarësisë “drejtuar vetëm myslimanëve vinte në dukje se për ata po afrohej një rrezik iminent”[34] . Më tej Konica shtonte se “ishte i sigurtë se otomanët do të dëboheshin prej Evropës dhe shqiptarët myslimanë rrezikonin kështu të përziheshin dhe ata dhe vendi i tyre të ndahej”[35]. Prandaj sipas Konicës “kishte vetëm dy zgjidhje për bashkëfetarët e tij: ose të ktheheshin në fenë e stërgjyshërve të tyre, domethënë të bëheshin të krishterë, ose të mbeteshin myslimanë, por të ishin aq të afërt dhe sinqerisht të bashkuar me të krishterët, sa t'i jepnin kombit një karakter semi-kristian”[36]. Më andej Konica vazhdonte të këshillonte se “përderisa rekonversioni nuk mund të bëhej, shqiptarët mund ta mbanin fenë Islame, por në të njëjtën kohë të largoheshin nga e keqja politike që vinte prej saj: identifikimi nga të huajt i shqiptarit mysliman me turkun”[37].Kjo formulë e shprehur nga Konica dhe e diskutuar gjatë në qarqet e Rilindjes Kombëtare duket se triumfoi dhe shqiptarët në vitet e mëvonshme e ndoqën instinktivisht duke i garantuar vendit të tyre një harmoni fetare të admirueshme.

Identiteti fetar dhe bashkimi fetar ka qenë një nga qelizat më të forta të shoqërive, që kanë aspiruar dhe janë krijuar si kombe. Në vende të ndryshme këto tipare vazhdojnë ende të jenë përcaktuese për zgjedhje të ndryshme apo hartimin e politikave të ndryshme. Në Shqipëri për shkak të ekzistencës së tre besimeve fetare, identiteti fetar u mënjanua nga zgjimi nacionalist i tyre, duke ia lënë rrugën kulturës dhe gjuhës kombëtare. Në periudha të ndryshme identiteti fetar influencoi në zgjedhje lokaliste, por ai s’arriti dot që të pengonte procese integruese, falë të cilave shqiptarët u themeluan si komb dhe në të njëjtën kohë u bënë pararendës të një sistemi vlerash aq të dëshirueshëm sot në Evropë. Prirjet moderniste të shqiptarëve, duhet t'i qëndrojnë zgjimit të tyre nacionalist, duke u munduar për të nxjerrë vlerat më të mira të tyre dhe jo të imitojnë apo krijojnë identitete të rrema. Integrimi në familjen evropiane, nuk do të thotë detyrimisht pragmatizëm por para së gjithash është integrim vlerash dhe në këtë kontekst, shqiptarët kanë se ç’afrojnë nga historia e tyre e gjatë e formimit si komb.                                                                                                    

Bibliografi

             Libra

1. Bartl Peter, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare, Tiranë : Dituria,2006
2. Benedict Anderson, Imagined Communities(Reflections on the Origin and the Spread of Nationalism, London: Verso.7^thEd,1996
3. Hroch Miroslav, The nature of the Nation in John A. Hall ed, The State of the Nation(Ernest Gallner and the theory of nationalism), Cambridge:CUP,1988
4. Islami Myslym Naum Bredhi-Veqilharxhi.Tiranë:8 Nëntori,1977.
5. Loizides G. Neophytos Religion and Nationalism in the Balkans, Graduate Student Workshop at the Kokkalis Program on Southeast Europe, Harvard University, February 2000 www.hks.harvard.edu/kokkalis/GSW2/Loizides.PDF
6. Mema Shpëtim.Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e udhëtarëve anglezë.Tiranë:8 Nëntori, 1988
7. Salleo Fernanto .Shqipëria:gjashtë muaj mbretëri.Tiranë: Shtëpia e Librit dhe Komunikimit,2000
8. Skëndi Stavro. Zgjimi Kombëtar Shqiptar.Tiranë:Phoenix, 2000

Internet

   http://www.letersia.fajtori.com/Letersi/E_Rilindjes/Naim_Frasheri/histori_e_skenderbeut_analize.php

---

[1] Neophytos G. Loizides “Religion and Nationalism in the Balkans”, Graduate Student Workshop at the Kokkalis Program on Southeast Europe, Harvard University, February 2000 www.hks.harvard.edu/kokkalis/GSW2/Loizides.PDF

[2] Benedict Anderson, Imagined Communities(Reflections on the Origin and the Spread of Nationalism, London: Verso.7^thEd, 1996,  36

[3] Miroslav Hroch, “The nature of the Nation” in John A. Hall ed, The State of the Nation(Ernest Gallner and the theory of nationalism), Cambridge:CUP.1988,  93

[4] Peter Bartl, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare, Tiranë : Dituria,,2006, 18

[5] Ibid:page 19

[6] Stavro Skendi, The Albanian National Awakening 1878-1912, Princeton: Princeton University Press, 1967,469

[7] Salleo,F.(2000).Shqipëria:gjashtë muaj mbretëri.Tiranë: Shtëpia e Librit dhe Komunikimit.,faqe 22

[8] Mema, Sh.(1988).Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e udhëtarëve anglezë.Tiranë:8 Nëntori,faqe 70

[9] Skëndi. S(2000). Zgjimi Kombëtar Shqiptar.Tiranë:Phoenix,faqe 111

[10] Islami, M.(1977).Naum Bredhi-Veqilharxhi.Tiranë:8 Nëntori,faqe 147

[11] Ibid,faqe 147

[12] Ibid,faqe 149

[13] Ibid,faqe 120

[14] Ibid,faqe 84

[15] Skëndi. S(2000). Zgjimi Kombëtar Shqiptar.Tiranë:Phoenix,faqe 159

[16] Ibid,faqe 159

[17] Ibid,faqe 160

[18] Ibid,faqe 159

[19] Internet mund të gjendet në:  http://www.letersia.fajtori.com/Letersi/E_Rilindjes/Naim_Frasheri/histori_e_skenderbeut_analize.php

[20] Skëndi. S(2000). Zgjimi Kombëtar Shqiptar.Tiranë:Phoenix,faqe 46

[21] Ibid,faqe 29

[22] Skëndi. S(2000). Zgjimi Kombëtar Shqiptar.Tiranë:Phoenix, faqe 29

[23] Ibid,faqe 120

[24] Ibid,faqe 121

[25] Ibid,faqe 119

[26] Ibid,faqe 121

[27]Bartl. P(2006). Myslimanët shqiptarë në lëvizjen  per pavarësi kombëtare (1878-1912) .Tiranë:Dituria,faqe 126 

[28] Skëndi. S(2000). Zgjimi Kombëtar Shqiptar.Tiranë:Phoenix,faqe 169

[29] Ibid,faqe 169

[30] Ibid,faqe 169

[31] Ibid faqe 169

[32] Ibid,faqe 169

[33] Skëndi. S(2000). Zgjimi Kombëtar Shqiptar.Tiranë:Phoenix,faqe 389

[34] Ibid,faqe 359

[35] Ibid,faqe 359

[36] Ibid,faqe 359

[37] Ibid,faqe 359-360

 Analet e Konferences rreth Identitetit Kombetar mbajtur ne tetor 2011 dhe organizuar nga Instituti i Studimeve per Camerine.