Situata fetare në Shqipëri në prag të zgjimit kombëtar
ishte pothuajse shumë e ndryshme nga ajo e vendeve të tjera ballkanike apo dhe
vendeve të tjera të Evropës Juglindore . Pushtimi otoman kishte sjellë një faktor tjetër në skenë përsa i përket
situatës fetare në Shqipëri. Në fillimin e shekullit të XVI filloi procesi i
Islamizimit të një pjese të popullsisë. Megjithëse ky konvertim nuk ishte masiv
në fillim( sipas një raporti që dokumenton vizitën e Marino Bizzi,
arkipeshkopit të Tivarit në 1610 ,përmendet se “vetëm 30% e popullsisë ishte konvertuar në besimin Islam”[1],
ky numër do të rritet në mënyrë të ndjeshme në shekujt e XVII dhe XVIII.
Në raportet e mëvonshme përmendet se “ më shumë se 2/3 e popullsisë ka pranuar
Islamin si besim fetar ”[1]. Bektashizmi
është një nga sektet mistikë islamë më të vjetër në Shqipëri.
Bektashinjtë mendohet se kanë qenë prezentë
në Shqipëri përpara Otomanëve qysh në shekullin e XIII, pretendim ky i
mbështetur në legjendat e shekullit të XIII të
Sari-Salltikut me qendër qytetin e rrethinat e Krujës[3], por
në fakt ishte vetëm fundi i shekullit të XVIII që shënon dhe fuqizimin e tij.
Rritja dhe fuqizimi i tarikatit mistik të Bektashinjve ka tërhequr vëmendjen e
studiuesve të ndryshëm të cilët kanë dhënë arsye të ndryshme për ta shpjeguar
këtë fenomen. Hulumtimet e tyre janë përqendruar më shumë në të ashtuquajturin
natyrë liberale të tarikatit si dhe manipulimin e situatës religjioze në Shqipërinë
e pushtimit otoman[4].
Shpesh herë këto përfundime janë kundërshtuar nga
mendimtarët bektashinj ku ndër ta spikasin Baba Rexhepi në veprën e tij
“Misticizma Islame” dhe Baba Selim Kaliçani, kur ky i fundit nënvizon në veprën
e vet “Testamenti Bektashian”se bektashinjtë
jo vetëm që kryejnë namazet e përditshme në mejdanet e tyre dhe besojnë
tërësisht në Shari’at por kryejnë dhe dy falje të tjera të rekomanduara në
mëngjes dhe në mbas dite[5].Mbështetja
e fuqishme që kish sekti nga feudalët shqiptarë si Ali Pasha Tepelena në fakt
zbulon një faktor tjetër përcaktues për fuqizimin e tij në këtë periudhë.[6]
Ajo lidhet ngushtë me mbështetjen që kishte tarikati në radhët e ushtrisë në Perandorinë Otomane.
Tarikati i Bektashinjve kish përfaqësuar
tradicionalisht trupat jeniçerë pasi besohej gjerësisht se në sajë të
influencës së Haxhi Bektash Veliut këto të fundit kishin pranuar Islamin dhe
kishin shënuar në këtë mënyrë një numër të madh fitoresh për sulltanët otomanë.
Shekujt e XVI-XVII përkojnë dhe me zgjerimin e vazhdueshëm të Perandorisë
Otomane ku trupat jeniçere luanin një rol të madh në fushatat pothuajse të
përvitshme të otomanëve në të tre kontinentet Evropë , Azi dhe Afrikë. Është e rëndësishme të theksohet se përreth
100 oficerë të lartë të jeniçerëve ishin shqiptarë , çka përbën një fakt më
tepër për të kuptuar vlerësimin dhe reputacionin që gëzonte tarikati në qarqet religjioze, politike dhe natyrisht
mes popullit të thjeshtë.[7]
Duke marrë parasysh këtë realitet,ideatorët e lëvizjes
kombëtare shqiptare u përpoqën ta shmangin ndërgjegjen fetare si një faktor
bashkues drejt krijimit të identitetit kombëtar dhe i dhanë më shumë rëndësi
kulturës shqiptare, ndjenjës së origjine të përbashkët dhe në mënyrë të veçantë
gjuhës shqipe.[8]
Por nuk munguan dhe prirjet dhe rrugët e tjera të tërthorta, të cilat duke e
ditur rëndësinë e identitetit fetar kërkojnë të ndërmarrin hapa të rëndësishëm
për bashkimin e shqiptarëve duke nxitur përqafimin e një feje të vetme apo
konvertimin në një tjetër perëndimore siç ishte protestantizmi. Është i ditur
fakti se në këtë rast Naim Frashëri preferonte dhe propozonte bektashizmin si
sekti islam që ishte dhe më afër kristianizmit. ”Për bektashizmin ai shprehte shpresën se ai do të bëhej një ditë feja
e gjithë Shqipërisë, derisa bektashizmi merrte frymëzimin e vet si nga Ungjilli
dhe nga Kurani”[9].
Përmes të tjerave Naim Frashëri u atribuonte bektashinjve dhe rolin e tyre shpëtimtar,
meseanik kur shkruante se “Baballarët
duhet të kryesojnë me fjalë të shenjta luftën e lirisë shqiptare, varfët t’u
bëhen shokë në gëzim e në hidhrim kombëtarëve. Të dashurit(myhypët) të mos kursehen
nga vdekja për atdhe.[10]
Përfshirja e tarikatit bektashi në lëvizjen Kombëtare shqiptare është
tashmë një histori shumë e njohur por që është me shumë rëndësi të përmendet
është se edhe gjatë kohës së stabilizimit dhe forcimit të shtetit kombëtar
shqiptar, udhëheqësit e komunitetit bektashi të mbështetur edhe nga ithtarët e
tyre ishin pionerë të reformimit dhe fitimit të autonomisë të institucioneve nga varësia e huaj shpirtërore. Kështu vetëm
një vit më vonë pasi ishte mbajtur Kongresi i Lushnjës, në data 14-17 janar
1921, u mbajt kongresi i Parë Bekteshian
në Teqenë e Prishtës. Më parë se të mbahej ky Kongres kishte pasur përgatitje
te ethshme nga ana e baballarëve më të shquar bektashinj. E veçanta e këtyre
përgatitjeve është kërkesa drejtuar qeverisë së Sulejman Delvinës. “ N’emin klerkal bektashian,- thuhej ndër të
tjera,- baballarët bektashi do të bajnë një mbledhje të përgjithshme në teqe të
Prishtës së Skraparit në janar 1921 për një reformë bektashiane morale në
Shqypni, e sipas rregullave duam edhe një përfaqësues që të jetë në atë
tarikat.” Kërkesa zyrtare është firmosur
nga baba Ahmet Turani i Tepelenës dhe Baba Hyseni i Teqesë së Prishtës. Aqif
Pashë Elbasani i drejtohet Kryeministrit
me shkresë: “Kabineti i parë u pat dhënë leje baballarëve që ta bajnë
atë mbledhje dhe janë lajmëruar Prefektura e Beratit dhe e Gjirokastrës mbi
këtë gja”…[11]Kongresi
u mbajt më 14 – 17 janar të vitit 1921.
Morën pjesë delegatw nga e gjithë
Shqipëria. Kishte baballarë nga i gjithë vendi, intelektualë dhe besimtarë
bektashinj. Përfaqësuesi i qeverisë ishte Feim Zavalani, një patriot i njohur i
kohës. Sëbashku me të sipas Baba Ali Tomorrit morën pjesë shumë të dashurit
bektashinj si Sami Mezhgorani,Javer Bej
Gjirokastra,Zihni efendi Leskoviqi, Mustafa efendi Elbasani, Ahmet Aliko
Kullësi(Vlora) e të tjerë zotërinj të ndershëm.[12]
Si shikohet dhe nga teksti i kërkesës , baballarët bektashinj
nuk bënin thirrje vetëm për një reformë të tarikatit pas pavërësimit të Shqipërisë
nga Perandoria Osmane dhe kur Teqeja mëmë gjendej në Turqi, por edhe për një
reformë morale. Ky veprim vinte në kohë kur në
Shqipëri ishin pjekur kushtet për një pavarësim të plotë jo vetëm
administrativ por edhe shpirtëror. Falë vendimeve historike të Kongresit të
Lushnjës në janar të vitit 1920 që mori në mbrojtje besimet fetare, Bektashizmi
shqiptar filloi organizimin e tij me statut dhe këshill duke e forcuar atë vit
pas viti. Kongresi miratoi
Statutin me 28 nene, i cili u quajt “Lidhja Bektashiane”. Në të shprehej
organizimi dhe veprimtaria e bektashizmit në Shqipëri. Statuti saksionoi
organin më të lartë të tarikatit bektashian,këshillën atnor. Ky Kongres miratoi
projekt-statutin, në të cilin sanksionohej themelimi i Komunitetit Bektashian
të Shqipërisë. Në nenin 8 të statutit jepen raportet e Këshillit Atnor me
Prindin e Bektashinjve në teqenë e madhe të H.B. Veliut, ku shprehej pavarësia
e Bektashizmit Shqiptar. Ky veprim do të
jetë lehtësuar shumë edhe nga fakti që kryegjyshi botëror i bektashinjve në atë
kohë ishte me origjinë shqiptare.Ai do të
largohet nga Turqia (për arsye politike?),për t’u vendosur në
Tiranë,qytet i cili dy vjet më vonë,më 1925(në kohën kur në Turqi u suprimuan
të gjithë urdhrat mistikë)do të bëhej zyrtarisht qëndra botërore e Bektashinjve[13].Ky
projekt-statut në janar të vitit 1923 u dërgua në Këshillin e Lartë për t’u
miratuar. “Lidhja Bektashiane” me anën e statutit shprehte ushtrimin e këtij
tarikati në Shqipëri. Në nenin e parë të statutit sanksionohej organi më i
lartë i Bektashizmit, i cili përbëhej prej shtatë vetësh. Gjysh Baba Ahmet
Turani, Gjysh Sulejman Baba Gjirokastra, Ahmet Baba Elbasani, Xhemal Baba
Përmeti, Hajdar Baba Turani, Mustafa Baba Frashëri, Kamber Baba Prishta.
Këshilli Atnor zgjidhte kryetarin, i cili kishte kompetenca të plota për të
udhëhequr Komunitetin Bektashian.
Rëndësia Historike e Kongresit të parë Bektashian qëndron
edhe në vendimin e tij për përkthimin në gjuhën shqipe të gojëdhënës
bektashiane dhe çeljen e shkollës për përgatitjen e klerikëve “Mësimorja
bektashiane”. Fryma kombëtare e përfaqësuar nga ideologu i Rilindjes Kombëtare,
Naim Frashëri në veprën e vet “Fletore e Bektashinjve” shprehej më së miri që në
programin për organizmin e këtij kongresi që iu paraqit qeverisë, sidomos në
pikat 2, 5 dhe 7. Në veprën e dijetarit bektashi Baba Ali Tomorri “Bektashinjtë
e Shqipërisë”(1921) që është vepra më e plotë dokumentare e shkruar dhe botuar
fill pas Kongresit të Prishtës, në
parashtrimin “Bektashizmi , çfarë përparimi ka bërë?” sendërtohet një paradigmë
të qartë të ndarjes nga fanatizmi fetar dhe mesazhit universalist të tyre. Kështu
ai shprehet se këtu mbretërit turq sa
kombe të huaj robëronin, i shtypnin , i varfëronin mbase dhe i çkombësonin, po
nën anën tjetër bektashinjtë me liridashjen e tyre thyenin fanatizmin e mbjellë
prej turqve, u jepnin shpirt e ndjenjë lirie e kombësie kombeve fatkeq të shkelur
dhe të robëruar[14].
Kjo lloj ndarje dhe paradigme ligjërimi në fakt pasqyron
edhe rolin që luajti tarikati bektashi
gjatë kundërvënies me autoritetet osmane sa herë që diskutohej e ardhmja e
Shqipërisë dhe shqiptarëve. Përfshirja e tyre në të gjitha ngjajet e afirmimit
të kombësisë shqiptare dhe përpjekjeve për mëvetësi, që nga Kuvendi i Frashërit
me organizator Baba Alushin në 1880 e deri në shpërndarjen e mësimin e gjuhës
shqipe apo dhe mbështetjes së hapur të pavarësisë shqiptare të kujton rolin që
u atribuon studiuesi Miroslav Hroach grupeve të ndryshme fetare në lindjen e
idesë kombëtare të një popullsie. Hroach
njohu nevojën për lidhjet gjuhësore ose fetare duke bërë të mundur një nivel më
të lartë komunikimi brenda grupit dhe përtej tij, në formimin e një kombi
modern. Ai argumentoi se identiteti kombëtar ishte më i fortë kur ai mbështetej
nga institucione kishtare dhe shënonte në shumë raste rolin e klerikëve në
formimin e grupeve patriotike në Evropë.[15]
Rasti i triumfit të idesë kombëtare dhe përfshirjes së bektashinjve në
ringjalljen e Shqipërisë është pikërisht i tillë.
Pika 7 e programit për të mbajtur Kongresin e parë Bektashian
ishte “Këshilla të shenjta popullit për atdhetarinë dhe lehtësira të posaçme
qeverisë shqiptare.” Ky formulim është ndoshta, formulimi më i drejtë për së drejtë në
historinë moderne të shqiptarëve i
angazhimit patriotik dhe krijimit të
konceptit të qytetarisë sipas parimeve iluministe të revolucionit francez. Mendimtarët
dhe udhëhëqësit e tarikatit bektashi duket se e kanë parjetuar si një realizim
ëndrre stabilitetin e Shqipërisë, njohjen e saj prej Lidhjes së Kombeve në
1921, duke i përbashkuar mesazhet e
lirisë kombëtare me lirinë fetare. Madje këtë të fundit ata e shikojnë
të realizuar përmes forcmit të diturisë. Në veprën e vet “Bektashinjtë e
Shqipërisë” (1921), Baba Ali Tomorri shkruan se: Lavdi Zotit, bektashinjtë nuk mbetën pas nga pjesa e punimit që u ra
për lirinë e Shqipërisë; më duket se lanë pas edhe të tjerët që duhej të
punonin si këta dhe prapë lavdi. Sot po gëzojmë Shqipërinë e lirë si e
ëndërronim. Kështu realizohet ideali i të pavdekurit vjershëtorit të madh Naimit.
Kongresi i Prishtës hodhi themelin e jetës së re për bektashinjtë. Ky themel
forcohet me dituritë, jo me tjetër gjë, ligjet e tjera janë për të mbajtur
situatën e pëlqyeshme të sotmen në grupin liberal të natyrshëm të bektashinjve.
[16]
Në fakt në gjithë veprën promovuse të Baba Ali Tomorrit
“Bektashinjtë e Shqipërisë”(1921) që është një pasqyrim i drejtë për së drejtë
i vendimeve dhe frymës së Kongresit të Prishtës, mbisundon mesazhi iluminist e përparimtar për
të ardhmen e Shqipërisë. Në të hasim dhe konceptin modern ku feja i nështrohet
kombësisë dhe kompaktësisë së popullatës kur ai shprehet ‘Mos u çudisni
këndonjës. Realizohen ëndrrat e të pavdekurve Prindër të kombësisë: Naimit,
Vretos, Kristoforidhit etj. Zot qoftë me ne! Në këtë pasazh gjemë për herë të
parë përcaktimin e etërve të kombit ku nuk numërohen vetëm veprimtarët e
Rilindjes Kombëtare që i përkisnin besimit bektashi por edhe të besimeve të
tjera. Një rol shumë të rëndësishëm Baba Ali Tomorri i atribuon arsimit kur
pyet se qysh duhet të punojmë paskëtaj për të mirën e popullit dhe të atdheut në
pjesën që na përket neve bektashinjve? Këshillat e tij janë :
Të arrihen nga
Universitete, Varfa, filozofë, vjershëtorë, profesorë e oratorë, për të
stërvitur shqiptarët me jetën e re sociale qytetare.
Ai shkon dhe më tej kur parashikon edhe mësimin e gjuhëve
të tjera dhe shndrrimin e dervishëve në lëvrues të letërsisë shqipe. Do të jemi të lumtur ne djemtë tuaj po të
shohim se në Kongresin që do të mbahet prej bektashive në 1922, shkolla të ketë
fuqi arsimore dhe financiare që të bëhet Universiteti i Varfave, në të cilin të
studiohen veç filozofisë edhe të tjera diturira, dmth ata varfë(dervishë) që do
të marrin diplomë nga kjo mësimore të jenë të mbaruar në dijen e gjuhërave
Frëngjisht, Latinisht, Arabisht, persisht etj, të jenë shkrimtarë të fortë në
literaturën e gjuhë shqipe.[18]
Si mund të shikohen mesazhet e Kongresit të Parë
Bektashian përmes veprës Bektashinjtë shqiptarë (1921), Baba Ali Tomorrit janë
shumë aktuale edhe sot për shqiptarët përmes një rrugëtimit të gjatë të
formimit të shtetit të tyre modern.
Statuti bektashian luajti një rol të veçantë jo vetëm për
zhvillimin e tarikatit bektashian në Shqipëri,por gjithashtu u bë një model i
shkëlqyer për hartimin e statuteve të tjera të komuniteteve fetare me
përmbajtje kombëtare dhe që i shërbente unifikimit kombëtar. Ky statut e
shpalli të pavarur tarikatin bektashian duke u bërë frymëzues dhe shembull për
proçesin e vrullshëm të sendërtimit të institucioneve të tjera të Shqipërisë së
re. Qeveria shqiptare e kohës u tregua shumë e interesuar dhe e mbështeti kongresin
e 17 janarit në Teqenë e Prishtës,i cili saksionoi krijimin e Komunitetit
Bektashian Shqiptar”. Këtë vepër e shikojmë të mishëruar edhe sot ,
jo vetëm në rregullimet ligjore brenda komunitetit bektashi por edhe në
tolerancën fetare të demonstruar sot në Shqipëri, ku komuniteti bektashi ka
dhënë një kontribut të çmuar.
Bibliografi:
Libra:
1-
Aleksandër Popoviç,Islamizmi Ballkanik,Tiranë:Dituria,2006.
2-
Baba Ali Tomorri. Bektashinjtë e Shqipërisë. 1921.
3-
Baba Selim Kalicani, Testamenti Bektashian
4-
Ger Duijzings, Religion and the Politics of Identity in
Kosovo, Hurst&Company London:2000.
5-
Miroslav Hroch. The nature of the Nation in John A. Hall
ed, The State of the Nation(Ernest Gallner and the theory of nationalism),
Cambridge:CUP,1988.
6-
Nexhat Ibrahimi, Islami në trojet
Iliro-shqiptare gjatë shekujve,
Logos-A – Shkup , 1998.
7-
Novruz XH.Shehu. Bektashinjtë e Shqipërisë dhe vepra të
tjera.”Urtësia
Bektashiane”, 2005.
8-
Peter Bartl, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për
pavarësi kombëtare, Tiranë : Dituria,2006.
9-
Stavro Skendi, The Albanian National Awakening 1878-1912,
Princeton: Princeton University Press, 1967.
Internet:
1-
Bashkim Koçi: Për Prishtën dhe teqenë e saj historike…në
: http://www.gazetadita.al/tregoj-per-prishten-dhe-teqene-e-saj-historike/
Gazeta Shekulli. 25.01.2016, fq 20-21
[1] Peter
Bartl, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare, Tiranë :
Dituria,2006, 18
[2] Po
aty, fq 19
[3] Nexhat
Ibrahimi, Islami në trojet Iliro-shqiptare gjatë shekujve, Logos-A – Shkup 1998
[4] Shih
për më tepër Peter Bartl, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi
kombëtare, Dituria, Tiranë:2006, Ger Duijzings, Religion and the Politics of
Identity in Kosovo, Hurst&Company London:2000
[5] Baba
Selim Kalicani, Testamenti Bektashian, faqe 48
[6] Shih
për më tepër Peter Bartl, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi
kombëtare, Dituria, Tiranë:2006, Ger Duijzings, Religion and the Politics of
Identity in Kosovo, Hurst&Company London:2000
[7] Ali Akbar Ziaee “Sufism in Albania
during Ottoman Empire”, http://sarajevo.icro.ir
[8] Stavro
Skendi, The Albanian National Awakening 1878-1912, Princeton: Princeton
University Press, 1967,469
[9] Peter
Bartl, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare, Tiranë :
Dituria,2006, fq 166
[10] Baba
Ali Tomorri. Bektashinjtë e Shqipërisë. 1921, fq 10 cituar sipas “Bektashinjtë
e Shqipërisë dhe vepra të tjera”, përgatitur nga Novruz XH.Shehu. Urtësia
Bektashiane, 2005
[11]
Bashkim Koçi: Për Prishtën dhe teqenë e saj historike…në : http://www.gazetadita.al/tregoj-per-prishten-dhe-teqene-e-saj-historike/
[12] Baba
Ali Tomorri. Bektashinjtë e Shqipërisë. 1921, fq 12, cituar sipas “Bektashinjtë
e Shqipërisë dhe vepra të tjera”, përgatitur nga Novruz XH.Shehu. Urtësia
Bektashiane, 2005
[13] Aleksandër
Popoviç,Islamizmi Ballkanik,Tiranë:Dituria,2006,faqe 36
[14] Baba
Ali Tomorri. Bektashinjtë e Shqipërisë. 1921, fq 6-7, cituar sipas
“Bektashinjtë e Shqipërisë dhe vepra të tjera”, përgatitur nga Novruz XH.Shehu.
Urtësia Bektashiane, 2005
[15] Miroslav
Hroch. The nature of the Nation in John A. Hall ed, The State of the
Nation(Ernest Gallner and the theory of nationalism), Cambridge:CUP,1988
[16] Baba
Ali Tomorri. Bektashinjtë e Shqipërisë. 1921, fq 15, cituar sipas “Bektashinjtë
e Shqipërisë dhe vepra të tjera”, përgatitur nga Novruz XH.Shehu. Urtësia
Bektashiane, 2005
[17] Baba
Ali Tomorri. Bektashinjtë e Shqipërisë. 1921, fq16, cituar sipas “Bektashinjtë
e Shqipërisë dhe vepra të tjera”, përgatitur nga Novruz XH.Shehu. Urtësia
Bektashiane, 2005
[18]
Po aty, fq 17
No comments:
Post a Comment