Arti është i gjatë, jeta është e shkurtër

Më ndodh shpesh që njerëz simbole të kulturës sonë t’i takoj nëpër rrugët dhe aktivitetet kulturore të Metropolit shqiptar. Nuk është se me të gjithë kam njohje të afërt, por për të gjithë pa përjashtim ndjej një respekt të madh për emocionet që na kanë dhuruar si dhe vlerat kulturore që kanë promovuar. Në Shqipëri nuk është e lehtë të mbetesh njeri, e aq më pak njeri artist.

Këngë arbëreshe për Krishtlindjet

Ç’mrekulli është vallë kjo?

 ‘Ç’mrekulli kjo, që na gëzoi
Erdh pranvera, dimri shkoi.
Ljeu Krishti në një skutë,
Ljeu i varfër e i butë.
Ljeu aty, e s’ljeu në Horë,
Në një shpellë e nën dëborë,
Ljeu, e qielli u bë  dritë
Nata u shndërrua në ditë.
Jeta u mbush plot me gëzim,
pemët, me fletëza në bulim.
Na pru Zoti në këtë dhe
Gaz të madh, paqe e hare!

Ninulla në arbërishte:

Çë thavmasmë isht kjo?
Çë edhe nata ditë u bë.
të ghzon zemërën
dimri shkoi e s’ ishtë më
gjithë jeta bën hare
ljulje e peme për në dhe
Ljeu jashtë e jo në Horë
në një shpellë, në një gërromim
ljeu në tsin, ljeu në sborë
ljidhur klje te një skutin
mbet në kashtë e në sanùa
si i vapkëth për mua
E si ljeu n’ ata malje
n’ ata malje ashtu tutsè me ghzim
Parraisi u psaljë gazin
m’ i madh njeriut i qièlli
paqe, gaz, haré
yn’ Zot pru në ktë dhe

Kjo ninullë është shkëputur nga përmbledhjet “siculo-arbëreshe” të Lionardo Vigo (1805-1888).Ai ishte një poet, filolog e politikan Italian që në vitin 1857 botoi “La Raccolta di canti popolari siciliani”, në të cilën përfshiu dhe këngë popullore të arbëreshëve të Sicilisë. Vigo ishte një dishepull i Romantizmit, dhe besonte se këngët popullore dhe motivet folklorike gjithmonë ndjellin dhe shpirtin poetik të së shkuarës për të krijuar atë që Herderi e quan dhe Volksgeist-“shpirt i kombit” që u fal njerëzve impulsin krijues përsa i përket përforcimit të nacionalizmit të tyre kulturor. 

Labirinthi i panjohur i ushtrimit të pushtetit…

Marrëdhëniet e pushtetit me qytetarët janë trajtuar shumë herë në romanet historike, gjysmë dokumentarë të bazuar në histori. Kjo është një temë e mirënjohur ndërballkanike,  meqenëse shpesh herë këtyre anëve tona lakmia për pushtet dhe abuzimi me të kanë qenë mekanizmat që kanë rregulluar parametrat e pushtetit me qytetarët. Mirëpo duke qenë  një dukuri e zakonshme dhe e përsëritshme në shoqëritë ballkanike, jo radhë herë shkrimtarët dhe studiuesit  që janë bashkëkohorë duket sikur kanë shkruar për të sotmen.

Shën Mërkuri i Arbërve të Greqisë.

Shumë pak vetë e dinë sot mes arvanitasve të rinj, thotë Aristidh Kolia se para se luftëtarët e 1821 të kishin si Shenjtin e tyre mbrojtës Shën Gjergjin që pas revolucionit u kthye dhe në Shenjtin mbrojtës të Greqisë se popullsia arvanitasve, Shenjtorin e tyre mbrojtës dhe më të përhapur kishin Shën Mërkurin. Emri Mërkur ishte shumë i përhapur mes tyre, më i shquari luftëtari stratiot, Mërkur Bua. Sot shkruan Kolia, për fat të keq gjen shumë pak kisha në Greqi dedikuar këtij shënjtori që dikur ishte mbrojtësi i luftëtarëve arbër stratiotë në Itali, Dalmaci, Francë, Austri, Flandër, Spanjë, Prusi etj. Gjeneral Merkur Bua, (Lidhjet gjenealogjike me Familjet Shpata, Topia, Meksi, Zenevishaj, Zguro), Konti i Akuinos dhe Rokasekas, Komandanti i 300 Stradioteve shqipetar qe luftoi kundra ushtrive dhe mbreterve me te fuqishme te kohes dhe fitorja shkonte gjithmone ne kampin e tij.Historiani grek Koroneo thotë për Mërkur Buan se “ai është pasardhës i vërtetë i Pirros, i Akilit, i Eneas dhe i Aleksandrit të Madh”.Mërkur Bua luftoi në ushtrinë e perandorit gjerman, Maksimiliani I, që prej vitit 1490, si komandant i përgjithshëm i kalorësisë së lehtë. Ai u njoh si aleat i Luigjit XII të Francës duke mundur spanjollët. Pas fitores venedikase të vitit 1513, Merkur Bua pranoi te luftonte per venedikasit dhe u propozoi të tërheqë me vete dhe shqiptarët që i kishin mbetur besnikë perandorit.Në vitin 1506 i ngarkuar nga francezët, ai e shpëtoi Papën Julius II, duke i thyer keqas forcat e tiranit të Bolonjës, Xhovani Ventivolio.Ne vitin 1515 pranë Milanos është zhvilluar beteja e madhe e Marinjanit, duke hyrë në histori si “beteja e gjigantëve”, pasi merrnin pjesë ushtritë më të rëndësishme të Evropës.Mërkur Bua Shpata, drejtuesi i kalorësisë shqiptare në shërbim të Venedikut, arriti të tronditë udhëheqjen ushtarake të 40 mijë ushtarëve zvicerane, duke u gjendur në krah të Francës. Kjo është beteja e famshme, për të cilën konikanet thone se zviceranët menduan se kishin të bënin me një numer shume te madh kaloresish, duke marrë vendimin e tërheqjes dhe pranimin e humbjes.Në të vërtetë aty kishin hyrë vetëm 300 kalorës shqiptarë. Mërkur Bua ndonëse i plagosur arriti të kapë 6 flamuj dhe katër topa të ushtrisë zvicerane. Beteja u fitua nga ai.Historianët thonë që u mund ushtria zvicerane që për 1500 vjet, që nga koha e Jul Cezarit nuk kishte njohur dështime. Prej asaj kohe Zvicra ka mbi 500 vjen ne neutralitet.Mbreti Françesku i parë i Francës, e paraqiti Mërkur Bua Shpatën e plagosur si shpëtimtarin e jetë së tij.Dhjete vjet më vonë, në betejën e Pavias, Mbreti Françesku i parë, aleatin Mërkur Bua Shpata e kish kundërshtar. Mbreti u mund, ra rob lufte dhe po mos të kishte qenë autoriteti i Mërkur Bua Shpatës edhe do ishte vrarë nga mercenarët katalanas. Mërkur Bua Shpata ua mori mbretin Françesk katalanasave dhe i bëri këtij nderimet si mbret. Flamuri i tij dhuruar nga Perandori Austriak, Maksimalian I, në 1510, përfaqësonte  një shqiponjë të zezë dykrenare, kryqin e Dukatit të Burgonjës dhe rreth kryqit katër B, që simbolizonin gërmën e parë të familjes

 

 

Varri i Ali Pashë Tepelenës në Stamboll

“Një nga shokët e vjetër të Ali Pashës, i quajtur Dervish Sulejmani që i kishte shërbyer Ali Pashës si agjent besnik, pati një projekt më fisnik. Meqenëse ishte shfaqur mes tyre grindje mendimesh, Sulejmani ishte shtrënguar në teqe nga Ali Pasha dhe u bë dervish. Kur mori vesh vdekjen e mikut të tij të vjetër ndjeu hidhërim të madh dhe e bleu. Dha një çmim më të lartë nga ajo që ofronte tregtari. Më vonë Sulejmani mori kokat e tre bijve dhe nipit, të cilëve pas vdekjes së Ali Pashës, ua prenë kokat me pretekste të ndryshme, i vuri përballë portës së Silivrisë dhe u vuri nga një gur varri.  Kjo portë ka qenë në hyrjen e Stambollit të vitit 1822. 

Mbi gurët e varreve skaliti shënimet e mëposhtme: Këtu shtrihet koka e shumë të famshmit Ali Pashë Tepelena, qeveritar i Sanxhakut të Janinës, i cili gjatë 50 vjetëve u përpoq për indipendencën e Shqipërisë”, shkruan nga raporti që atasheu i Ambasadës së Anglisë në Stamboll, Robert Walsh, i dërgonte Ministrisë së Jashtme Angleze. Në atë vend, gjendem kokat e tre djemve të tij, Veliut, Myftarit, Saliut dhe nipit, Mehmet Pashës, i biri i Veliut. Të gjitha mbajnë datën shkurt 1822. 

“Sutor, ne ultra crepidam!” (O këpucar, rri tek këpuca!)

Në Greqinë e lashtë teksa këqyrte një pikturë, një këpucar i afrohet autorit dhe i bën vërejtje për sandalet në vepër. Piktori ia vë veshin dhe i ndreq të metat me penel. Atëhere këpucari merr zemër dhe nis të hapërdahet edhe në zeje të tjera e të bëj ku vërejtje për tegelin , ku për gjalmët e ku për shpatat derisa artisti i kthen përgjigjen e mesiperme që mbeti proverbë.Interneti duket se ka sjelle nje zhvillim te madh gjithandej por ka dhene dhe lirine shume vetave te shprehen si u vjen per mbare pa respektuar etiken apo argumentin llogjik. Ky proverb mund t'iu vijë ndihmë shumë vetave që ngatërrohen në debate publike pa njohur mirë temën.

Si ishte në pamje Ali Pasha Tepelena

Periudha e fundit të shekullit të XVIII dhe fillimit të shekullit të XIX, periudhë që fillon me interesimin e Fuqive të Mëdha për rajonin e Ballkanit, çka korrospondon përveç pranisë diplomatike dhe ushtarake të Francës, Rusisë dhe Anglisë në këto territore edhe me një rritje të numrit të udhëtarëve të huaj kryesisht anglezë dhe francezë që vizitojnë Pashallëkun e Janinës. Në fillim të shekullit të XIX udhëtimi tradicional i “Grand Tour-it pësoi një ndryshim themelor.

Muza poetike e Kostis Palamas

Kjo është një gravurë e Eleni Korçës, muza poetike e poetit grek Kostis Palamas(1859–1943). Ajo ishte mbesa e Emin Beut nga Korça të vendosur ne Greqi ne vitet 50' te shekullit te XIX. Emin Beu , si një pjesë e elitës shqiptare besonte në një shtet te përbashkët shqiptaro-grek, shtet që ishte i pamundur për tu krijuar për shkak të nacionalizmit agresiv të Megali Idesë.

Portreti është i vitit 1922, kur Palamas u njoh me të, gjatë një pritje mondane. Për 14 vjet ata vazhduan një korrospodencë në frëngjisht që u botua si libër në vitet 60’ në Greqi. Nuk u morr vesh kurrë natyra e lidhjes së tyre, por të gjithë kritikët bien dakort se ajo pati një ndikim të madh tek ai.

Eleni Korca ishte një kozmopolite pasi në kundershtim me dëshirën e nënës së saj kishte zgjedhur besimin katolik. Ndoshta ishte influencuar nga fati i familjes së saj që në Greqi ishte konvertuar në ortodokse. Do ishte me interes përkthimi i korospodencës së saj me Palamas, për të parë se çmendonte një qytetare kozmopolite e viteve 20-30 ' në Ballkanin e sunduar nga diskursi i nacionalizmit kulturor.

Pavarësia e cunguar e 1917

Në 3 qershor 1917, italianët shpallën proklamatën e tyre në Gjirokastër ku shqiptarëve u jepeshin disa të drejta.

Gjithë popullit shqiptar!

Sot më 3 qershor 1917, në ditën e përvjetorit të lirive kushtetuese italiane, ne, gjeneral kolonel Xhiacinto Ferrero, komandati i korparmatës XV, me urdhër të qeverisë së mbretit Viktor Emanuelit III, shpallim solemnisht unitetin dhe pavarësinë e gjithë shqipërisë nën egjidën dhe mbrojtjen e Mbretërisë së Italisë. 

Shqipëtarë! Me këtë akt ju, shqiptarë do të keni institucione të lira, milici gjyqe, shkolla të drejtuara nga qytetarë shqiptar; do të mund t’i administroni vetë pasuritë tuaja, në të mirën tuaj profesionale dhe për mirqënien gjithnjë  më të madhe të vendit tuaj.5-Eqerem bej Vlora, Kujtime 1885-1925, IDK, fq. 432.     

Ai ju bënte thirje shqiptarëve të mernin armët dhe të kujtonin traditat e lidhjeve të dy brigjeve të Adriatikut gjatë Perandorisë Romake, ku dhe u kujtonte shqiptarëve se veç një det i ndante me Italinë. Në proklamatë ritheksohej sërish miqësia me Italinë dhe se Shqipëria do të kishte mbrojtjen e Italisë për t’i garantuar  pavarësinë. Mirëpo gjatë kësaj kohe kemi edhe një notë kundër proklamatës për protektoratin italian në Shqipëri. Establishmenti ushtarako-politik i Italisë nuk mund të binte dakord me lëshimin e Vlorës dhe kujdestarinë ndaj shtetit të cunguar shqiptar. 

Aliu i Tepelenës

                         
Monumenti i Ali Pashë Tepelenës në Tepelenë. Vepër e skulptorit të njohur Muntaz Dhrami

Ne frikën s'e njohim, s'e njohim mëshirën,

Këto nuk i njeh kush lufton për Vezirin;

Që kur leu Profeti, s'ka parë Gjysmëhëna

Një trim kaq të madh sa Ali Tepelena.

I biri Myftari drejt Tunës po nget,

Gjaurët leshverdhë ta dinë ç'i pret;

Kur turren Delinjtë mbi lumin me gjak,

Të gjallë Moskovit i kthehen fort pak!

Silihtar! zhveshe kordhën e të Parit tonë;

Tamburxhi, kushtrimi ne shpresën na shton;

Ju male, që shihni si zbresin në zall,

Ja kthehemi mundës, ja nuk vimë gjallë.

Lord Byron. "Shtegtimet e Childe Harold", përkthyer nga Skënder Luarasi