Lord Bajroni, përfaqëson një dukuri të
veçantë në qytetërimin perëndimor. Heroi Bajronian që ai krijoi paraqet jo vetëm
klithmën e ndryllur prej shekujsh për liri individuale e kolektive por edhe pikëllimin
e madh të shekullit për mos përmbushjen e këtyre të drejtave themelore. Fundi i
shekullit të XIX dhe fillimi i shekullit të XIX ka një veçanti që shfaqet për
herë të parë në mendimin europian që nga Roma e lashtë. Natyra, forca dhe
bukuria e saj zevëndëson arsyen dhe racionalitetin e shekullit të XVII. Mirëpo
natyra te Bajroni nuk është si të Wordsworth që përdëllohet e mahnitet nga lulet narcis apo zambakët e ujit por është një
aspekt i rëndësishëm që përmbush dhe realizon ëndrrat e heronjve të vet. Kështu
p.sh në poemën i “Burgosuri i Shilonit” , heroi kryesor harron vuajtjet e veta
vetëm sepse përmes hekurave të dritares së burgut shikon panoramën e maleve të
Zvicrës dhe bukurinë e liqenit. Këto karekteristika të veçanta të artit dhe
personalitetit të tij bënë të mundur që
qysh në gjallje të tij , Bajroni të krijonte një audiencë të gjerë dhe pasues
të shumtë. Një pjesë e madhe e bashkëkohësve të tij pavarësisht profesionit që
kishin iu bashkangjitën idesë së tij për ringjalljen e Greqisë dhe krijimin e
Komitetit për lirinë e Greqisë. Mes personaliteteve të shumtë kulturorë që morrën
pjesë në këtë komitet, ishte dhe William Parry me profesionin inxhinier dhe që
e shoqëroi Bajronin deri në Mesolongj. Një vit pas vdekjes së Bajronit ai botoi
librin “Ditët e fundit të Bajronit”, ku përshkruan momentet e fundit të
Bajronit dhe jetën e 600 luftëtarëve suliotë që e shoqëronin atë. Në atë kohë
Mesolongji ishte një qytet fare i vogël dhe i varfër me 3000 banorë. Ishte i
papastër i pa sistemuar plot mjerim , i ndërtuar mbi baltë e pellgje i rrethuar
nga këneta të cilat mund të quhen brezi i vdekjes. Banesa ku zuri vend Bajroni
ishte fare e thjeshtë megjiatë ajo u bë shtabi i kryengritjes për disa
muaj.(Afrim Karagjozi. Bajroni. Plejad:2009, fq 261). Mirëpo përveç
përshkrimeve shumë të rëndësishme dhe autentike për momentet fundit të Bajronit
në librin “Ditët e fundit të Bajronit”të William Parry (London:
Printeted for Knight and Lacey, 1825), janë botuar dhe tre ilustrime nga
piktori i njohur dhe ilustruesi i talentuar Robert Seymur (1798 – 20 April
1836). William Parry ishte shoqëruesi i Bajronit në përpjekjen e tij për të
formuar një batalion kryengritësish suliotë në revoltën greke ndaj Perandorisë
Osmane në 1824.
Ai
njihet si ilustrues i disa kryeveprave të letërsisë angleze dhe botërore si
“Klubi Pikuik” i Dikensit apo dhe ilustrimet e disa kryeveprave të tjera
botërore. Tabloja e parë titullohet "Largimi i
Bajronit nga Tepelena me truprojën e nderit të Ali Pashë Tepelenës (1825) ose
“Lord Bajroni me truprojën e tij suliote”. Tabloja është imagjinare dhe në
rastin kur mendohet se është largimi i Bajronit nga Tepelena çuditërisht
tabloja korrospondon me panoramën e pikturuar. Në tablo shquan rrjedha e lumit
të Vjosës, dhe duket se është porta kryesore e quajtur porta e pashait. Nuk ka
mundësi që të jetë Mesolongji, pasi ai është një port i vogël kurse panorama e
pikturuar pasqyron terren malor. Shpesh herë ilustruesit e mëvonshëm të veprave
të romantikëve dhe udhëtarëve vepronin mbi skica të hartuara nga udhëtarë më të
hershëm që kishin vizituar vendet për të cilat bëhej fjalë. Në skicë janë
pasqyruar katër topa topa dhe dhe dy ushtarë. Njëri nga ta tregon me dorë ,
kurse tjetri pi duhan me një pipë të gjatë. Ata janë të veshur ndoshta si
artilierë, pasi nuk kanë rroba tradicionale shqiptare të identifikuara lehtë
nga fustanella. Prania e artilierisë në skicë dëshmon për një element të
rëndësishëm të ushtrisë së Ali Pashë Tepelenës. Ali Pashë Tepelena mund
të blinte dhe të importonte nga shtete të ndryshme evropiane armatime,
municione dhe pajisje të ndryshme ushtarake të shumta. Në pashallëkun e Janinës
u zhvillua arma e artilerisë, xhenios, si dhe e zbulimit. Ushtria zotëronte një
park artilerie me 500 gryka zjarri. Ali Pasha ngriti edhe një uzinë ku në 1807
u prodhua mortaja e parë me cilësinë e mortajave bashkëkohore që prodhoheshin
në Evropë.(Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj: Ushtria e Ali Pashë Tepelenës. Gazeta
Telegraf. 25 Janar, 2017).
Bajroni i takoi suliotët gjatë udhëtimit të
tij të parë në Shqipëri e Greqi në 1809 dhe gjatë udhëtimit të tij të dytë në
Greqi në 1823-1824. Ai i
admiroi aftësitë ushtarake të shqiptarëve
dhe shkroi me simpati për ta. Në letrën dërguar nënës së tij në datën 12 nëntor 1809,
midis të tjerash Bajroni shkruan:“...I dua shqiptarët shumë. Në udhëtimin që
bëra, kam rojtur një herë dy ditë, dhe një herë tjetër tri ditë, në një kazermë
shqiptarësh, dhe s’kam gjetur kurrë ushtarë aqe të pëlqyer sa shqiptarët,
ndonëse kam qenë në garnizonet e Gibraltarit e të Maltës, dhe kam parë shumica
ushtarësh spanjollë, frengj, sicilianë dhe anglezë. Nuk më vodhën gjësendë, dhe
më ftuan me gëzim të marr nga zahireja dhe nga qumështi i tyre...”Po kështu në shënimet
e poemës “Çajld Harold’s” (Childe Harold’s Pilgrimage,
1812-1817), shkruar në bazë të përshtypjeve nga udhëtimet të poetit në Spanjë,
Greqi, Shqipëri, Zvicër, Itali etj ai shkruan për një moment kur qëndron në një
vendpushim dhe suliotët i marrin këngës dhe valles rreth zjarrit. Bajroni
përshkruan një vendqendrim në Lutraki në Greqi, ku ai i shoqëruar nga 50 trupa
shqiptarësh dhe arvanitësh po udhëtonte drejt Tripolicës për të takuar Veli
Pashën, djalin e Ali Pashë Tepelenës. Aty rreth zjarrit dhe natën pasi hëngrën
dhe pinë verë, shoqëruesit shqiptarë u ngritën dhe ia morrën valles. Bajroni në
shënime shkruan : "Nata ishte e errët, por në flakëritjen e zjarrit të
kapte syri një korije, ca shkëmbinj dhe një liqen, të cilët tok me pamjen e
egër të valltarëve të ngjante me një tablo që mund të kishte qenë piktura më e
bukur e ndonjë piktori të tipit të autorit të Misterit të Udalfit". ...Dhe
ndërsa e mërmërisnin këtë këngë, vinin rrotull zjarrit, uleshin në gjunjë,
hidheshin lart dhe vini rrotull, kurse kori përsëriste fjalët.Fëshfërima
monotone e valëve mbi guralecë në buzë të detit, ku ishim ndarë në grupe,
mbushte menjëherë intervalet e heshtjes së këngëve me butësi dhe thyente
monotoninë e tingujve. Më vonë, piktorët H.Waren dhe W.Finden që realizuan
ilustrimet e poemës "Shtegtimet
e Childe Harold" në 1830, realizuan
këtë gravurë të luftërarëve shqiptarë duke vallëzuar. Ata e quajtën
"Vallja Suliote" duke dëshmuar se edhe pas kaq vitesh imazhi romantik
i suliotëve ende gjallonte në artin europian. Në ditarin e vet në 10 tetor të
vitit 1823 , Bajroni në Mesolongj shkruante për sulitotët se : Suliotët, këtu e
gjetkë që janë, më kanë në zemër ose, së paku kanë krijuar një lloj miqësie të
re me mua(meqë u kam ndihmuar si atyre edhe familjeve të tyre , mesa munda
sipas rrethanave), prandaj është afër mendjes se kanë dëshirë të madhe që të bëhem
kryeprijësi i tyre(nëse mund ta them kështu). Tani për tani s’do ta doja diçka
të tillë , meqë ka mjaft përçarje dhe prijës. Por në qoftë nevoja, pse jo?
Suliotët njihen sot për sot si luftëtarët më të mirë dhe besnikë, kështu që, ka
të ngjarë që të jem i detyruar ose të kem dëshirë, ose nevojë, që ta kem përkrahjen
e burrave të tillë , me ndihmën e të cilëve, siç ma thotë mendja, do të mund të
bëhej diçka si në Greqi ashtu dhe jashtë saj(meqë kudo ka mjaft padrejtësi për
të zhdukur).(Abdullah Karjagdiu, Bajroni dhe shqiptarët, fq 128, tezë e
doktoraturës). Siç shikohet koncepti i lirisë te Bajroni nuk ishte i lidhur
ngushtë vetëm me lirinë e Greqisë por ai mendonte për një liri universale për
parimet e së cilës duhej luftuar kudo në Europë. Sulitoët, për të cilët ai
shkruante në ditarin e vet më 28 shtator 1823 në Qefaloni se ishin një kastë
ushtarake e të krishterëve ortodoksë shqiptarë (H.Spender. Byron and Greece, fq
226), i shikonte si detashment të lirisë romantike që po mbizotëronte
gjithandej nëpër Europë.
Tabloja
"Largimi i Bajronit nga Tepelena me truprojën e nderit të Ali Pashë
Tepelenës (1825) ose “Lord Bajroni me truprojën e tij suliote” edhe pse është
realizuar një vit më vonë se vdekja e Bajronit, dëshmon për ndikimin e madh që
pati vepra "Shtegtimet e Childe Haroldit" dhe përshkrimi i
shqiptarëve në mendimin evropian të kohës.
Bibliografia:
1- Abdullah Karjagdiu, Bajroni dhe shqiptarët.
(tezë e doktoraturës)
2- Byron . Shënimet e Childe Harold. Tiranë
1973, përkthyer nga Skënder Luarasi.
3- H.Spender. Byron and Greece, 1924.
4- Prof. Asoc. Dr.
Bernard Zotaj: Ushtria e Ali Pashë Tepelenës. Gazeta Telegraf. 25
Janar, 2017.
5- William Parry . “Ditët e fundit të Bajronit”. London: Printeted for Knight and Lacey, 1825
No comments:
Post a Comment