Fustanella shqiptare

.Një nga veshjet më karakteristike të shqiptarëve që e gjen me një shtrirje gjatë gjithë territoreve ku ka banuar etnia shqiptare është fustanella. Në mënyrë të gabuar shpesh herë ajo është referuar si një veshje kombëtare e përdorur vetëm në jug të Shqipërisë, por në fakt si mund të identifikohet dhe nga një numër gravurash të fillimit të shekullit të XIX por edhe nga fotografitë e Fototekës “Marubi’, fustanella gjen një shtrirje të admirueshme si veshje edhe në veri të territoreve shqiptare duke marrë pa dyshim atributet e një veshje kombëtare gjithë shqiptare.
 Përveçse këtyre dëshmive, territoret shqiptare duke qenë një nga truajt në të cilin, antikiteti ishte i pranishëm nëpërmjet monumenteve kudo, por dhe ekzistenca e një formacioni shtetëror të admirueshëm si ishte Pashallëku i Janinës që bënte të mundur njohjen e një kulture orientale që shpesh herë tentonte të evropianizohej, u kthyen shumë shpejt në vende e vise tërheqëse për një numër të madh vizitorësh të asaj kohe. Ky afrim kulturor dhe ballafaqim kulturash solli një efekt të dyfishtë përfitues për vetë udhëtarët që papritur në vendin e tyre të origjinës si rezultat i shpërhapjes masive të shtypit të shkruar kishin mundësi të viheshin në qendër të vëmendjes duke rrëfyer histori tërheqëse nga Levanti por edhe për shqiptarët që pas pothuaj tre shekujsh harrese po ri dilnin sërish në skenën e historisë dhe kulturës evropiane.

Nuk ka dyshim që në këtë plejadë udhëtarësh që vizituan territoret shqiptare në këtë kohë , vendin më të rëndësishëm e mban poeti Lord Byron që ishte nga të parët që vizitoi Janinën e Tepelenën por la pas dhe një monument letrar si poema epike “Shtegtimet e Child Haroldit”, ku portretizon shqiptarwt, dhe prijësin e tyre karizmatik Ali Pasha Tepelenwn.  Ashtu si shwnon vet nw shënimet e tij tw udhëtimit , Lord Bajroni kur mbërriti në Shqipëri ishte i informuar veçanërisht nga libri i Eduard Gibonit[1](1807) për historinë e këtij vëndi dhe për figura të tilla si si Skënderbeu dhe të shkuarën antike të këtyre territoreve.  Pasqyrimi dhe portretizimi i shqiptarëve nga  Bajroni , që u bë një nga figurat me të famshme të kohës, nxiti interesimin e shumë të tjerëve. Gjatë shekullit të XIX kanë qenë të shumtë vizitoret e trojeve shqiptare. Nga shënimet e ndryshme të atyre shumë vizitorëve që erdhën më pas, vihet re se pothuaj të tërë janë informuar për poemën Cajld Harold ose shënimet e Bajronit. Duke ndjekur shembullin dhe duke besuar impresionet e Bajronit e vizituan Shqipërinë udhëtarë të tillë si Daglas në 1811, Turner 1812, Holland 1812-13, Xhorxh Tiknor 1815, Tomaz Hjuz dhe Carl Robert Kokrëll në 1812-1813 etj.

Të gjithë këto udhëtarë nga shënimet e tyre, duket se kanë qenë të interesuar dhe e kanë përqendruar vëmendjen veçanërisht në vendet ku ka udhëtuar Bajroni dhe shprehen me të njëjtat fjalë si ai për karakterin, etnografinë, mikpritjen dhe tipologjinë e vecantë të shqiptarëve si etni në Ballkan. Një nga gjërat për të cilat Bajroni kishte folur me admirim të veçantë ishte veshja shqiptare. Ai u mrekullua nga kostumi me fustanellë, të cilin madje e përshkruan shpeshherë dhe në vargjet e tij në poemën e famshme“Child Harold”. Bajroni kur flet për shqiptarët, një nga elementët që thekson pas karakterit të tyre kolerik, e trimërisë së madhe, ishte veshja e cila i tërheq një vëmendje të veçantë. Në shënimet e tij shprehet: “Arnautët ose Shqiptarët më kanë bërë shumë përshtypje për ngjasimin që kanë me malësorët e Skocisë, në veshjen, pamjen dhe mënyrën e jetesës... Kilti ( fustanella) megjithëse i bardhë ,... të folurit e tyre keltik në tingull si dhe zakonet e tyre të ashpra, gjithcka më conte larg në Morven.”.[2]

Shkrimtarit i bëri përshtypje të veçantë veshja e shqiptarëve jo vetëm për nga kompozimi i tyre, por edhe për nga shtrenjtësia e materialeve që përdoreshin për të. Në një letër drejtuar nënës së tij ai shkruan: Kam disa petka madhështore shqiptare, e vetmja plaçkë e shtrenjtë në këtë vënd. Kushtojnë 50 guinea secila dhe kanë aq flori të qëndisur sa në Angli mund të kushtojnë 200 guinea.

Vlerësimi dhe vëmendja e madhe që kishte pasur Bajroni ndaj veshjes së shqiptarëve, kishte nxitur dhe vëmendjen dhe interesimin e gjithë udhëtarëve të huaj, të cilët kishin vënë re vërtetësinë e fjalëve të tij. Vlerësimin e tij të lartë për veshjen shqiptare e kishte dhënë dhe J. C. Hobshaus, bashkëshoqëruesi i tij në udhëtimin e tij në Shqipërinë e jugut në vitin 1809. Ai shkruan: Veshja e burrave është shumë mirë e adaptuar për jetën  e një njeriu që rri maleve. Më pas bën një panoramë të Kapotës.  Kjo kapotë është e leshtë e me thekë, e bardhë ose e zezë, ka shumë mundësi që ajo të jetë një veshje e posaçme e këtij populli sepse – sikurse ma shtiri në mënd miku im( Bajroni,) poeti ynë Spenser i ka dhënë njërit prej personazheve të tij, “ një gunë të madhe të modës shqiptare”[3]

Henri Holland  në librin e tij për udhëtimin e tij në 1812-1813, përshkruan gjithashtu të njëjtin kostum që përmendte Bajroni, madje e shoqëron me një gravurë me titull “Ushtari shqiptar në Prevezë”i cili i ngjan gravurës se botuar në librin e Hobhausit, një Shqiptar. Në shënimet e tij ai i referohet fjalëve të Bajronit dhe vargjeve të tij kur viziton vende ku ka qenë ai më parë, madje kur paraqet takimin me Ali Pashën ai thotë: Unë i përmenda atij Bajronin dhe përshkrimet poetike të Shqipërisë në poemën Cajld Harold si dhe efektin që ka shkaktuar ajo në Angli[4]. Për veshjen e shqiptarëve ai shkruan: Fshatari apo ushtari shqiptar, fjalë të cilat në këtë vend dukej se janë pothuaj sinonime, shihet këtu në gjithë karakterin dhe kostumin e tij. Përgjithësisht burrnor në personin e tij, me tipare që e tregojnë të panënshtruar ndaj poshtërimit të skllavërisë, me dinjitet e madhështi në të ecurit dhe në qëndrimin e tij, mënyra sesi vishet ia shton këto veçanti dhe e bën figurën e tij më të spikatur dhe piktoreske se çdo tjetër nga sa kam njohur”[5]Kur përshkruan veshjen e ushtarëve në Argyro-Kastro, Gjirokastra e sotme, ai shprehet “richly dressed and armed”.

Përhapja e fustanellës , veshjes kombëtare të shqiptarëve ndërmjet popullsive të tjera fqinje të Ballkanit si grekët dhe turqit na vjen përmes dëshmisë së historianit anglez Xhorxh Finleit, i cili në një udhëtim të bërë në gjithë Perandorinë Otomane, Shqipëri, Maqedoni,Greqi etj vuri re se veshja e zakonet  shqiptarëve vlerësoheshin në mënyrë të veçantë dhe imitoheshin. Ai shprehet “.... madje dhe turqit, që gjithmonë kanë ndikuar shijet dhe zakonet ushtarake, u bënë imitues të shqiptarëve” duke folur për rolin e madh dhe rëndësinë që patën shprehet ; Një shenjë të vockël, por që bie në  sy, të pozitës së lartë që fituan shqiptarët, na e tregon pranimi i përgjithshëm i veshjes së tyre. Atëherë u bë një gjë jo e pazakonshme, në Greqi e në Maqedoni, që të shihje fëmijët e osmanllinjve më krenarë të veshur me fustanella ose me fundin e bardhë të toskëve. “Madje dhe të rinjtë grekë me pozita guxuan që ta pranonin këtë veshje, veçanarisht kur bënin rrugëtime, meqë ajo u jepte mundësinë që të mbanin armë” [6]

       Fustanella shqiptare, e cila duke qenë më shumë e pëlqyer mes popullsive të Ballkanit u imitua më shumë nga popujt e tjerë më të largët. Me këtë veshje disa udhtarë të huaj në XVIII-XIX vërejnë se ishin të veshur truprojat e oborreve princërore të Moldavisë, të Vllahisë në Bukuresht. Gjithashtu Major William Martin Leak, përfaqësues i Anglisë në Janinë, që kishte pasur mundësinë para Bajronit ti vizitonte këto zona, kishte shkruajtur që në 1805: Veshja shqipare po bëhet përditë e më e zakonshme, si në More edhe në pjesët e tjera të Greqisë në këtë të fundit për shkak edhe të rritjes së madhe të fuqisë shqiptare. Kjo veshje është më e lehtë dhe më e volitshme se ajo turke ose greke[7]”.

Të gjitha këto dëshmi hedhin dritë mbi influencën dhe “ekspansionin” etnografik nëse mund ta quajmë kështu të shqiptarëve që duke qenë elita ushtarake e Pashallëkut të Janinës, përveçse zakoneve dhe mjeshtërive të tyre të luftimit u kishin imponuar nga ana estetike dhe veshjen e tyre kombëtare popullsive të tjera në Ballkan. Aq e vërtetë ishte ky fakt sa dhe më vonë pas themelimit të shtetit kombëtar grek, fustanella u bë gradualisht pjesë e krenarisë kombëtare dhe e një kostumi shumë të nderuar, nisur kjo dhe nga fakti që shumica e heronjve të Revolucionit grek kishin qenë veshur me fustanellë por edhe pse grupi i madh etnik i arvanitasve me origjinw shqiptare e kishte pjesw tw veshjes sw vet tradicionale. Në Greqi kostumi me fustanellë u bë i modës në shtresat e larta të shoqërisë greke vecanarisht në kohën e mbretërimit të Othonit e të priceshës Amalia. Mbreti duket se e pëlqente këtë kostum dhe në shumë raste ceremoniale e vishte dhe vetë. Origjinën e fustanellës në Greqi e ka përcaktuar edhe historiani anglez George Finlay, njw nga eksonentwt e Filo Helenizmit kur shkruan se ishte fama e shqiptarëve, e cili i nxiti grekët e tanishëm të përshtasin fustanellën shqiptare si kostumin e tyre kombëtar. Si pasojë e këtij admirimi për shqiptarizmin oborrtarët e mbretit Otto përvetësuan aspektin melodramatik të tij duke realizuar një imitim të shtirë e pa shije të veshjes së shkëlqyer e të pasur që tërhoqi vëmëndjen e Cajlld Haroldit në galeritë e pallateve të Tepelenës; por fustanella greke prej bastme varet përqark kërcinjve të grekëve si një fustan prej letre, ndërsa fustanella e bardhë e toskëve, prodhuar nga një lëndë e fortë në avlemendet e vëndit, derdhet në kinda të hijshme të pëlhurta.[8]

Fustanella shqiptare si një nga veshjet tradicionale shqiptare duhet ruajtur dhe promovuar si një nga format më të larta të artit popullor shqiptar, pasi me të drejtë ajo jo vetëm që është një shprehje e hapur e identitetit tonë kombëtar por në të njëjtën kohë është dhe një dëshmi e gjallë e ekspansionit tonë kulturor në Ballkan, gjë që deria më tash se ka arritur asnjë formë tjetër artistike.

[1] Gibon, Eduart Dobësimi dhe rënia e perandorisë romake, Londër 1807

[2] Byron, G. Notes to Child Harold, London, 1935, fq. 840 .The arnauts, or Albanese, struck me forcibly by their responsibility by their resemblance to the Highlanders of Scotland, in dress, figure of manner of living. The kilt, though ëhite: the spare, active form, their dialect, Celtic in its sound, and their hardy habits, all carried me back to Morven

[3] Hobhause, J.C. A journay through Albania and other provinces of Turkey in Europe and Asia to Constantinople, during the years  1809-and 1810 second edition, Vol I,London 1812, printed for James Caëthorn.

The dress of the men is ëell adapted to the life of a mountaineer. Fq. 134

The capote is a shaggy ëhite ëoollen, or of black horse-hair; and one might thing it to be peculiar to this people, for (as my friend put me in mind, Bajron) our poet Spenser has given to one of his personages a “ huge capoto Albanese-ëise.”

[4]Holland, Henry. Travels in Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia &c.During 1812-1813 , London 1815, fq. 78.

 I mention to him generally lord Byron’s poetical description  of Albania, the interest it had exited in England...fq.127, lord Byron, ëho visited this place, has celebrated its scenary in the stancas of his Child Harold; and it unquestionably merits this applause, thought inferior to many other points of landscape that I have seen eleseëhere in Albania.fq.476   Lord Byron has admiraly characterized this scene fq. 123

[5] Holland, Henry. Travels in Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia &c.During 1812-1813 , London 1815, fq. 68. The Albanian peasant or soldiers, ëords ëhich in this contry sees to be almost sinonims, in here seen in the in the completenees of his national character and costume. Generally masculine in his person, having features ëhich sheë him not subdued into the tameness of slavery, and ëith singular stateliness of his ëalk and cariage, the maner of his dress adds to these peculiarities, and renders the ëhole figure more striking and picturesque than only other ëith ëhich ëhich I am acquainted. 

[6] Finlay. George, A history of Greece, Volumi VI, Macimillian and Co.London 1817. Pg. 39...even the turks, ëho have alëayes affected military tasted and habits , became imitators of Albanians. A trifling but striking mark of the high position ëhich the Albanians had gained ëas exhibited by the general adoption of their dress.  It became then not uncommo, in Greece and Macedonia , to see the children of the proudest Osmanlis dreesed in the fustanella, or ëhite kilt of the Tosks. .....even youg Greks  of rank ventured to assumethis dress, particularly ëhen travelling, as it afforded them an opportunity of ëering arms

[7] Leake, W., Travel in the Morea, London, 1830, vwll I, fq. 209-110. The albanian dress is daily becoming more customary, both in Morea and in the rest of Greece: in the later, from the great increase of Albanian power ....The drees is lighter and more manageable than the Turkish or Greek.

[8] Finlay. George, A history of Greece, Volumi VI, Macimillian and Co.London 1817.

The Greek armatoli and the Christian employed as police-guards, even in the Morea, also wore this drees; but it was the fame of Albania – for the military reputation of the armatoli was then on decline and that of the Suliots on the ascendant- which induced the modern Greeks to adopt the Albanian kilt as their national costume. It is in consequence of this admiration of Albanianism that the court of King Otho assumes it’s melo-dramatic aspect, and glitters in tawdry tinsel mimicry of the rich and splendid garb which arrested  the attention of child Harold in the galleries of the palace of Tepelen, but the calico fustanella hangs raund the legs of the greek like a paper petticoat, while the white kilt of the Tosk, formed of a strong product of native looms, fell in graceful folds of antique drapery