Viti
1789 është një vit emblematik për Evropën dhe më gjerë pasi shënon lindjen dhe
konceptimin e ideve të reja për shtetin kombëtar. Revolucioni francez përveç
përmbysjes së madhe të shkaktuar në rendin shoqëror ngjiz dhe idealet e
nacionalizmit.
Shumë shpejt me implikimin e Francës në teatrin
e Lindjes së Afërme, me traktatin e Kampo Formios në 1797 ku Franca
anekson Ishujt Jonianë këto ide fillojnë të infiltrojnë dhe në Ballkan. Infiltrimi i këtyre ideve
korrespondon me periudhën kur këto territore marrin një rëndësi jetësore
për shtetet evropiane në zgjerim. Këtyre ngjarjeve që shestuan gjithë shekullin
e XIX i kishin gjetur një sofistikim ideologjik në lëvizjen e Iluminizmit që
pat nisur në Francë që një shekull më parë por që kish rrezatuar gjithandej
nëpër kontinent
Iluminizmi
në Ballkan ishte një lëvizje ideologjike, filologjike, linguistike kulturore
dhe filozofike në elitat e Ballkanit që u mundua të përçonte idetë dhe vlerat e
Iluminizmit francez në botën shpirtërore ballkanike. Ai ishte produkt i brezi
të tërë shkollarësh jo vetëm në shkencat shoqërore por dhe në ato të natyrës si
Adamantios Korais, Neophytos Doukas, Rigas Feraios, Methodios Anthrakites,
Evgenios Voulgaris, Athanasios Psalidas,
Balanos Vasilopoulos and Nikolaos Darbaris të cilët ishin në kontakt ne
filozofinë perëndimore për shkak se shumica më e madhe tyre studiuan sa në
Paris, Londër , Vjenë apo dhe Berlin.
Pjesë
e rëndësishme e diskursit të tyre të tyre politik dhe kulturor ka të bëjë me
ringjalljen e Greqisë, të vlerave të epokës klasike por dhe shndërrimin e
Greqisë në një vend modern evropian. Në këtë sens ideja evropiane e tyre është
thelbësore në veprat e tyre pasi ajo paraqitet si një vektor lidhës midis së
shkuarës së lavdishme greke dhe ringjalljes të së tashmes.
Iluminizmi
grek lëvroi në qendrat e mëdha të kulturës evropiane por pati dhe dy strehëza
të përshtatshme ku ndikoi dhe kulturën vendase të atyre vendeve. Kështu Akademi
e Re pararendësja e tyre e krijuar në Voskopojë në qytetin e ndodhur në
territor shqiptar dhe ku u përplasën kulturat greke, vllahe dhe shqiptare la
një gjurmë të pashlyer në memorien historike të komuniteteve që banuan aty por
dhe më gjerë në Ballkan. Po kështu Akademia e Bukureshtit, e cila ishte ngritur
nën kujdesin e princave Fanariotë që administronin principatat rumune për më
shumë se 100 vjet dhe oborri i Ali Pasha Tepelenës në Janinë ku iluministët grekë
gëzonin patronazhin dhe favoret e këtij pashai karizmatik në shkëmbim të
shërbimeve diplomatike që i ofronin. Oborri i Ali Pashë Tepelenës në fakt
përfaqësonte një mikrokozmos të Ballkanit të asaj kohe , ku veç Iluminizmit
grek ka zanafillën e vet dhe ringjallja shpirtërore e shqiptarëve që
dalëngadalë nga një elitë ushtarake dhe e ushtrimit të forcës do të përpiqej të
shndërrohej dhe në një elitë politike dhe kulturore. Rëndësia e personalitetit
dhe oborrit të tij për popullsinë greke që përbënte një pjesë të konsiderueshme
të pashallëkut të tij pohohet nga fjalët e fjalët e iluministit grek Neofitos
Dukas se Ali Pasha Tepelenën e “dërgoi Zoti që të edukojë të këqijtë dhe të
nderojë të mirët, të pakësojë të këqijat dhe të rrisë të mirat”. [1]Sigurisht që
për popullsinë shqiptare, popullsi të cilës ai i përkiste, Ali Pasha
përfaqësonte një figurë të lartë dhe të pazëvendësueshme. Sipas Hobhausit të
gjithë shqiptarët , edhe ata që nuk i janë nënshtruar fuqisë së tij, flasin me
ekzaltim dhe krenari për bashkatdhetarët e tyre dhe kur vjen puna t i
krahasojnë me të , duken se ata vazhdimisht nuk para i pëlqejnë meritat e të
tjerëve. Kemi dëgjuar vazhdimisht të thonë , kur bije rasti të bisedojnë për
ndonjë pasha tjetër: “Ai nuk është siç është Aliu, ska kokë të tillë”[2]. Ky
adhurim i tyre për Ali Pashën kishte një bazë të fortë perceptimi që merrte
shkas sa nga qeverisja efektive e territorit po aq sa dhe në njohjen
ndërkombëtare që po arrinin shqiptarët për herë të parë pas tre shekujsh
harrese. Ali Pasha në fillim të shekullit të XIX i nxori shqiptarët në qendër
të vëmendjes ndërkombëtare dhe bashkë me ta dhe gjuhën e tyre. Nuk besoj se do
të jetë ndonjë ekzagjerim pohimi se Ali Pasha i nxiti studimet për gjuhën
shqipe dhe kjo nuk është një meritë e panevojshme për të, por nuk i është vënë
në dukje deri më sot.[3]
Pikërisht
në këtë kohë kemi një përpjekje për një zhvillim kulturor të shqiptarëve ku si
paradigmë zhvillimi u morën veprat dhe
autorët e Iluminizmit grek, pasi dhe një
pjesë e këtij zgjimi kulturor erdhi nga figura
që ishin formuar në shkolla kulturore greke dhe ishin personalitete të
kulturës ekumenike ortodokse. Gjatë kësaj epoke, sidomos pas forcimit të
pushtetit të Ali Pashë Tepelenës, në fillimet e shekullit të XIX dhe rritjes së
pranisë diplomatike në Janinë, ku dy përfaqësues të shquar, njëri i Francës
republikane Fransua Pukëvil dhe tjetri i Mbretërisë Angleze, William Martin
Leake ishin dy personalitete shumë të kulturuar që kontribuuan shumë në nxitjen
dhe lëvrimin e kulturave vendase. Të frymëzuar të dy nga Filohelenizmi dhe
ringjallja e interesit për trashëgiminë greko-romake, ata nuk do të qëndronin
indiferent edhe ndaj kulturës shqiptare pasi një pjesë e madhe e botës antike
që ata adhuronin shtriheshin në territoret shqiptare. Kështu Pukëvili do të
ishte nxitësi kryesor i Marko Boçarit të shkruante në 1809 një fjalës
greqisht-shqip nga bisedat me familjen e shquar të Boçarëve, të shpërngulur në
Korfuz, ndërsa William Martin Leake në një vepër të tij në (1814) ka botuar një
fjalor në tre gjuhë dhe një Gramatikë të toskërishtes.[4]
Gjithësesi
duket se ka pasur një ndryshim në përpjekjet dhe gjykimet e të huajve për
gjuhën shqipe dhe lëvrimin e saj, midis udhëtarëve sporadikë që rrinin shumë
pak kohë në Pashallëk si është dhe rasti i poetit të madh Bajron dhe mikut të
tij Hobhouse dhe këtyre përfaqësuesve diplomatikë që kaluan një kohë më të
gjatë në territoret shqiptare. Kështu p.sh Hobhouse kur flet për personalitetin
e Ali Pashë Tepelenës vëren, se me
autoritetin e madh, që ka ai vet kurrë si ka shkuar ndërmend për arsimimin që
duhet të merrnin shqiptarët[5], kur realiteti qëndronte ndryshe pasi të paktë
në Janinë në atë kohë ushtronin aktivitetin e tyre pedagogjik për sa i përket
ushtrimit dhe përdorimit të gjuhës shqipe
Vangjel Meksi, Jani Evstrat Vithkuqari që pat ndihmuar Leakun në
gramatikën e tij, Stefan Postenani, i cili po në ato vite ka bërë një gramatikë
të greqishtes me alfabet shqip, apo dhe Jani Vellarai(1771-1823) mjek i birit
të Ali Pashës, Veliut që shkroi “Shënimet për një gramatikë greqisht-shqip”.
Nisur nga numri i këtyre aktivistëve të arsimit shqip si dhe përpjekjeve të
tyre për të shkruar gramatika të shqipes,
mund të themi pa frikë se Janina e Ali Pasha Tepelenës ishte një kopsht
pjellor për gramatikat e shqipes.[6]
Rrezatimi
dhe influenca e oborrit të Ali Pashë Tepelenës për sa i përket lëvrimit të
shqipes do të ndihej dhe në ishujt Jonianë, të cilët që nga viti 1797 ishin
bërë strehë e një kolonie të admirueshme shqiptarësh nga kontinenti, sa
ushtarakë po dhe intelektualë që për arsye të ndryshme që lidheshin sa me
kundërshtimin e pushtetit të Ali Pashës po aq dhe me inkuadrimin e tyre në
elitë qeverisëse të ishujve. Në këtë kohë në Korfuz vërehet një lëvizje
arsimore dhe kulturore ndër refugjatët shqiptarë të atjeshëm. Një prirje e
veçantë për kultivimin edhe të gramatologjisë shqipe u vu re në fillimet e
shekullit të XIX edhe në arbëreshët(arvanitasit) e ishujve jonikë që sipas
studiuesve , u frymëzuan nga jehona e Revolucionit Frëng dhe impaktit të tij në
fushën etnokulturore. Kështu u shkruan fjalorë dhe disa punime të thjeshta
filologjike, prej të cilave mund të përmendim ato të Kundoriotit,
A.Vretos,G.Rucadhit dhe mbi të gjitha fjalorin e mirënjohur Greqisht-Shqip të
Marko Boçarit.[7]Si mund të vërehet lehtë në këto vite ka një bashkëpunim shumë
të mirë midis Helenizmit që prej kohësh gjallonte në Ballkan nëpërmjet një
rrjeti të mirë organizuar shkollash pranë kishave dhe së fundi dhe në shkolla
civile si ishte akademia e Bukureshtit, Voskopojës dhe shkolla e Janinës e
drejtuar nga Psalidha dhe shqiptarizmit që po lindte ashtu si në gjithë
kulturat e tjera fqinje nga nevoja për të kuptuar dhe njohur Shkrimet e Shenjta
por dhe si një shprehje e vullnetit politik të etnisë shqiptare. Në këtë
kontekst po ndodhte ajo që shumë studiues të nacionalizmit e quajnë si fillesat
e protonacionalizmit ku identiteti gjuhësor dhe territorial po ngjizeshin për
të krijuar identitetin kombëtar të shqiptarëve. Edhe pse një komponent i
rëndësishëm i formimit të këtij identiteti si ishte identiteti fetar nuk ishte
i njëjtë te shqiptarët, pasi një pjesë e tyre ishin konvertuar në Islam gjatë
shekullit të XVII, karakteristikë e përgjithshme ishte se edhe elementi
mysliman shqiptar në Jug të Shqipërisë përpjekjet e veta për të shkruar shqip
apo për të krijuar vepra në greqisht por me subjekte me sfond shqiptar. Kështu
p.sh në këto vite kemi disa përpjekje për të shkruar eposin e Ali Pasha
Tepelenës, ku mes tyre sigurisht spikat Ali Pashaida e Haxhi Shehretit, një
miku të rinisë së Pashait. Poema është shkruar në greqishten e re, por shpesh
herë aty ka dhe fjalë shqip. E shkruar në heksametër, ajo paradoksialisht ka
ndihmuar në promovimin e dialektit modern të greqishtes, por rëndësia e saj në
aspektin kulturor qëndron edhe në faktin se mes elitave myslimane shqiptare,
gjuha greke kish gjetur udhën si mjet shprehës dhe kulture. Liku dëshmon në
veprën e vet se kur bujt në shtëpinë e Demir Aga Dostit në Kardhiq, një fisniku
shqiptar të kohës, fëmijët e tij krahas arabishtes dhe persishtes mësonin dhe
greqisht si gjuhë kulture.[8]
Vetë
Ali Pasha Tepelena si tregojnë dhe shumë dëshmitarë se kur përdorte shqipen dhe
turqishten për korrespodencën e tij personale, ai e shkruante me alfabetin
grek, duke transkriptuar çdo lloj gjuhe që përdorte në alfabetin që njihte më
mirë[9]. Sigurisht që këto marrëdhënie do të vazhdonin të ishin të ngushta edhe
në vitet e më vonshme pasi një pjesë e madhe e elitës shqiptare myslimane si
Ismail Qemali, Abedin Pasha Dino, vëllezërit Frashëri etj u shkolluan në gjimnazin e famshëm Zosimea të
Janinës ku gjuha greke luante një rol parësor në edukimin e përgjithshëm madje
Naim Frashëri dhe Abedin Dino do të shkruanin më vonë dhe dy poema të gjata në
greqisht. Ky aspekt i përdorimit të gjuhës greke nuk duhet marrë si shenjë e
një turbullimi linguistik por më së shumti hedh dritë edhe mbi karakterin
“lingua franka “ që luante gjuha greke në rajon, karakter që ajo e kish fituar
si një trashëgimtare e qytetërimit bizantin.
Kjo kulturë e përgjithshme e kohës reflektohej
dhe në tolerancën dhe universalizmin që predikohej nga ana e Kishës Ortodokse
dhe Patrikanës për vetë kushtet dhe rrethanat e kohës, sidomos në prag të
shpërthimit të revolucionit grek si dhe të shumë ndryshimeve kulturore që po
ndodhnin në Ballkan. Kështu në vitet 1819-1827 kur Vangjel Meksi, i kontaktuar
nga Shoqëria Biblike Jonike për të përkthyer në shqip Shkrimet e Shenjta, nuk
has ndonjë problem doktrinar apo akuzë për blasfemi pasi iniciativën e
Shoqërisë Biblike e kish mbështetur dhe
mirëkuptuar edhe Patriarkut Grigori i V të Konstandinpojës, i cili bekoi
themelimin e saj[10]. Rëndësia e këtij botimi ishte shumë e madhe për kulturën
shqiptare dhe sidomos për ringjalljen e vetëdijes kombëtare. Kur Shoqëria
Biblike nëpërmjet përfaqësuesit të vet Laundzi dëshiroi të verifikojë punën e
bëre në Shqipëri dhe përmes një letre që ai i dërgon Shoqërisë Biblike në 6 maj
1825 mësojmë se një shqiptar që erdhi nga atdheu i ka thënë: “Gëzimi dhe
kënaqësia e njerëzve ishin kaq të mëdha , sa kur bie dita që të lexohet Ungjilli
i Mateut, ai lexohet rregullisht shqip në kisha”. Ky është një kumtim i
rëndësishëm: për herë të parë e kemi të dokumentuar, që ungjilli lexohet i
përkthyer shqip në kishat tona si libër i plotë. Për më tepër, dokumentohet se
trualli ishte përgatitur edhe priftërinjtë shqiptarë edhe besimtarët ishin të
etur për të përdorur gjuhën amtare dhe është kjo etje, që do ti siguronte
suksesin Rilindjes Kombëtare për një shekull të tërë.[11]
Mirëpo
kjo frymë e mirë bashkëpunimi midis Iluminizmit Helen dhe Shqiptarizmit që po
lindte do të fillonte të përkeqësohej me lindjen e nacionalizmit në Ballkan dhe
formimin e shtetit kombëtar grek. Elita politike greke e mbështeste aksionin e
saj politik mbi platformën nacionaliste të Megali Idesë (1844) që nënkuptonte restaurimin e Perandorisë
Bizantine. Në këtë formë ishte pranuar botërisht që Megali Ide-ja ishte
imperialiste dhe që përfshinte absolutisht dhe saktësisht nënshtrimin e popujve të tjerë ndaj Helenizmit[12].
Nacionalizmi grek ishte i tipit mesianik pasi i njihte vetes rolin e shpëtimit
të të gjithë ortodoksëve të Ballkanit që i barazonte me grekë nga sundimi
osman[13], përfshirë këtu dhe ortodoksët shqiptarë. Ky konflikt do të
kushtëzonte dhe përdorimin e gjuhës shqipe në liturgjinë fetare ortodokse, çka
për mënyrën sesi kish filluar shkrimi dhe përdorimi i gjuhës shqipe në oborrin
e Ali Pasha Tepelenës tingëllonte disi paradoksial. Gjithsesi pavarësisht këtij
konflikti nacionalist që filloi të ravijëzohej në marrëdhëniet midis dy
popullsive më të vjetra të Ballkanit, ajo që vlen për të përmendur është
se tradita e formuar në oborrin e Ali
Pasha Tepelenës do të krijonte një model të qëndrueshëm dhe për vitet në
vazhdim çka do të përcaktonte dhe zhvillimin e një paradigme kulturore
shqiptare të vazhdueshme me perspektivë evropiane. Idetë e Iluminizmit Evropian
dhe atij ballkanik influencuan shumë në formulimin e ideve të Rilindjes
Kombëtare shqiptare duke shënuar kështu një trashëgimi të qëndrueshme idesh nga
njëra epokë në tjetrën, që në rastin
shqiptar i shtoheshin dhe ato të çlirimit kombëtar dhe themelimit të një shteti
kombëtar.
Bibliografi:
1- Ferraj,Hysamedin “Skicë e mendimit
politik shqiptar”. (Pegi,Tiranë 2006)
2- Flemming,Katherine “Bonaparti Mysliman” (Dituria, Tiranë 2002)
3- Hobhouse,K.Xhon “Letra nga Shqipëria”.
(Toena, Tiranë 2001)
4- Lloshi,Xhevat “Përkthimi i V.Meksit dhe
redaktimi i G.Gjirokastritit 1819-1827”. (Onufri, Tiranë 2012)
5- Lik.M,William “Udhëtime në Shqipërinë e Vezirëve”.
(Migjeni, Tiranë 2008)
6- Papagjeorgjiu,Gjeorgo “ Ali Pasha-një
drejtues otoman me mentalitet evropian” (Elefterotypia, Athina 15 Mars 2001)
7- Stavrianos, L.Stavros “The Balkans since
1453” (C.Hurst&Co, London 2000)
8- Tushi,Dion “Grigor Gjirokastriti dhe gramatologjia
shqip”. (Buletini Shkencor Universiteti Fan S.Noli Korçë, Viti i XVII, nr 23
2012)
[1]
Papagjeorgjiu,Gjeorgo “ Ali Pasha-një drejtues otoman me mentalitet evropian”
(Elefterotypia, Athina 15 Mars 2001), f.10.
[2]
Hobhouse,K.Xhon “Letra nga Shqipëria”. (Toena, Tiranë 2001), f. 119.
[3]
Lloshi,Xhevat “Përkthimi i V.Meksit dhe redaktimi i G.Gjirokastritit
1819-1827”. (Onufri, Tiranë 2012), f.15.
[4]
Lloshi,Xhevat “Përkthimi i V.Meksit dhe redaktimi i G.Gjirokastritit
1819-1827”. (Onufri, Tiranë 2012), f. 14.
[5]
Hobhouse,K.Xhon “Letra nga Shqipëria”. (Toena, Tiranë 2001), f. 123
[6]
Lloshi,Xhevat “Përkthimi i V.Meksit dhe redaktimi i G.Gjirokastritit
1819-1827”. (Onufri, Tiranë 2012), f. 15.
[7]
Tushi,Dion “Grigor Gjirokastriti dhe gramatologjia shqip”. (Buletini Shkencor
Universiteti Fan S.Noli Korçë, Viti i XVII, nr 23 2012), f.11.
[8]
Lik.M,William “Udhëtime në Shqipërinë e
Vezirëve”. (Migjeni, Tiranë 2008), f.73.
[9] Flemming,Katherine “Bonaparti Mysliman” (Dituria, Tiranë 2002),
f. 88-89.
[10]
Tushi,Dion “Grigor Gjirokastriti dhe gramatologjia shqip”. (Buletini Shkencor
Universiteti Fan S.Noli Korçë, Viti i XVII, nr 23 2012), f .12.
[11]
Lloshi,Xhevat “Përkthimi i V.Meksit dhe redaktimi i G.Gjirokastritit
1819-1827”. (Onufri, Tiranë 2012), f .84.
[12]
Stavrianos, L.Stavros “The Balkans since 1453” (C.Hurst&Co, London 2000),
f. 468.
[13]
Ferraj,Hysamedin “Skicë e mendimit politik shqiptar”. (Pegi,Tiranë 2006),f. 111
Suplementi
"Rilindësi" 8.12.2013
No comments:
Post a Comment