Poezia
shqipe në mesin e viteve ‘60 filloi të përfaqësohej dhe nga një zë i veçantë që
mbartte në vetvete konturimin e një talenti të madh. Frederik Reshpja , poeti i
pazakonshëm në një kohë të pazakontë shfaqi që në fillim në origjinalitetin e
lirikës së vet, tematikës dhe teknikës letrare përvijimin e një poeti të ri
modern. Përqafimi i modernitetit ishte një sfidë më vete në letërsinë shqipe të
atyre viteve. Në letërsinë shqipe mbizotëronin prej kohësh tezat zhdavoniste të
lëvrimit të tematikave dhe karaktereve, çka kishte sjellë në vetvete një
tharje të vet thelbit të letërsisë edhe pse problemi i modernitetit në
letërsinë shqipe ishte një problem i hershëm. Poezia shqipe që nga fillesat e
veta kishte reflektuar si problematikë lidhjen me modernitetin dhe
marrëdhënien e saj me rrymat letrare moderne që lëvroheshin
në Europë.
Në
hapësirat europiane të poezisë ende nuk kishin dalë talente të spikatura që të
mos reflektonin vetëm mikrokozmozin shqiptar por edhe universalitetin e
dëshiruar të poezisë. Në vitet 60’ ky universalitet poetik vështirësohej edhe
nga adaptimi si dogmë zyrtare i Realizmit Socialist , çka kish krijur edhe
letërsinë zyrtare dhe shkrimtarët zyrtarë që përfaqësonin këtë letërsi. Reshpja
dhe poezia e tij nuk do ti shpëtonin kësaj ligjësie por sëbashku me Kadarenë,
Agollin e Arapin që e kishin filluar një 10 vjeçar më parë do të sillnin një
modernitet përsa i përket letërsisë shqipe brenda aeralit kulturor shqiptar dhe
në disa raste poezia e tyre do të radhitej përkrah vlerave universale.
Një
nga karekteristikat kryesore të tematikës së poezisë shqipe në vitet 60’ e
këndej ishte historicizmi i së kaluarës së largët për të evidentuar motivet e
qëndresës dhe stoicizmit kombëtar. Ky historicitet edhe pse shpesh herë është
parë me admirim si një arratisje nga e përditshmja për të dhënë kumte ndaj
aktuales, në fakt nuk binte ndesh me ideologjinë zyrtare. Udha e vetme e
marksizmit dogmatik që kish ndërmarrë udhëheqja komuniste shqiptare në logosin
e përditshëm elaboronte termat e kështjellës, izolimit dhe triumfit mbi gjithë
armiqtë e jashtëm. Këtë historicizëm të së shkuarës dramatike të Shqipërisë,
miteve dhe legjendave të saj e gjejmë dhe tek krijimtaria e hershme e Reshpjes.
Poezitë e botuara në përmbledhjen e parë Rapsodi Shqiptare (1968) reflektojnë
pikërisht këtë përqasje përsa i përket së shkuarës heroike.
Rapsodi
shqiptare!
Gjithcka
është thënë kjartë dhe rimat me pushkë janë formue,
Me
pushkë e jatagana
Vargjet
janë mbyllë dhe thye.
Mes
pushkës dhe jataganit janë ndry të gjitha
Mes
rimave të hekurta
Të
gjitha janë ndry.
Një
këngë të tillë andrroi shqiptari
Me
shekuj që në lashtësi.
Mbi
vargjet e zhveshun , të thyem të maleve
Mbi
strofat e forta të maleve të tij.
Pushka
dhe jatagani konceptohen si imazhe paralele midis të cilave është përkundur
jeta e shqiptarit. Në këtë kontekst poema Rapsodi Shqiptare (1968) përngjan me
poemën e Ismail Kadaresë “Përse mendohen këto male”, (1962-1964)ku pushka është
figura qendrore e poemës dhe boshti i ideve të poetit për vetëpërcaktimin e njeriut
shqiptar nëpër shekuj:
Kështu
ke ecur gjithmonë, Shqipëri,
Me
këmbët e gjata,
Me
një pushkë të gjatë,
Ecje
dhe s’dije ku veje ti.
Pushka
është shëmbëllim i gjymtyrëve, një gjymtyrë faktike, në të cilën është
mbështetur Shqipëria, për të qëndruar në këmbë. Më tej, pushka është edhe vlerë
e ripërtëritjes, e barazvlershme me ripërtëritjen biologjike të njeriut
shqiptar, e krahasuar me gruan:
Se
gruaja lindte fëmijë,
Por
pushka lindte krisma,
Dhe
për shqiptarin ishin
Po
aq të shtrenjta të dyja:
Dhe
krisma dhe fëmija.[1]
Gjithsesi
Reshpja në trajtimin e së shkuarës mbetet origjinal kur trajton motive të të
vjetra të lashtësisë së shqiptarëve sidomos kur përdor formën e vet origjinale
poetike të vargëzimit të bardhë. Në poezinë “Natë arkeologësh” e shkuara vjen
natyrshëm mes një imazhi poetik të një dite me shi. Aty shfaqen kalldërëmet
iliriane si një dëshmi e një rrugëtimi të gjatë historik dhe buzëqeshja e një
skulpture të zbuluar që Rreshpja e pagëzon me emrin Afërditë, hyjneshën e
dashurisë.
Arkeologët
Stivosin
ndër arka perënditë e fundit
Do
perëndi të thyem , të lagun
Nën
abazhur një Afërditë e bukur
U
buzëqesh të gjithëve
Si
një e njohun e largët , e dashun.
Historicizmi
në veprën poetike të Reshpjes është i lidhur ngushtë me atdhedashurinë dhe
motivin e Kosovës. Gjithsesi ai edhe në këtë drejtim duket se është inovator
pasi arrin të bashkojë pjesë të ndryshme të historisë së shqiptarëve për të
krijuar një mozaik kulturor e historik. Madje Reshpja përdor shpesh herë edhe
në imazhe jo fort të njohura por që tregojnë një elegancë dhe njohje
historike të admirueshme për kohën. Kështu p.sh në poezinë “Të dëbuemit” kushtuar
shpërnguljeve me dhunë të shqiptarëve të Kosovës nga vendi i tyre, ai bën së
bashku pikëllimin e ikjes së kosovarëve nga vatrat e veta me trishtimin e mos
gjetjes së asnjërit të njohu që i pret në Turqi përveçse koka e prerë dhe e
varrosur e Ali Pashë Tepelenës nën një gur të ftohtë.
Qytetet
turke ja ku po duken larg,
Askush
sna pret atje,
Askush
sna njeh atje
Veç
nën një gur të ftohtë Ali Pashai fle.
Në
poezinë tjetër ‘Testamenti i Skënderbeut”(1973), Reshpja shfaqet si një poet
modern duke mos ia besuar kumtin e vet poetik vargut klasik tetërrokësh por
vargjeve të bardha me imazhe universale e si ullinjtë, erërat e gruri. Heroi
kombëtar i shqiptarëve më tepër se një hero luftarak përshkruhet si hero i
përbotshëm , vdekja e të cilit shërben për të ricikluar jetën përmes grurit që
do mbijë nga sytë e tij.
Ja
dhe stapi im prej ulliri, mbilleni!
Mbi
degët e tij mund të varni armët.
Duke
vështruar kurmet e ullinjve,
Gjithmonë
kam menduar që ata janë drurët e luftës
Ç’kisha
ua dhashë.
Tani
trupin tim ta zbrisni thellë në tokë
Që
kur të vijë vjeshta nga sytë e mi të mbijë gruri.
Reshpja
në dallim nga një pjesë e madhe e poetëve të viteve 60’ duket se nuk është i
influencuar nga lirikët e mëdhenj rusë Esenin e Bllok. Ai krijon tipologjinë e
lirikës së vet në letërsinë shqipe të mbështetur në traditën letrare të
Shkodrës qytetit të cilit i detyrohet kulturialisht. Në vargjet e tij ndihet
ndikim i Mjedës e Migjenit në poezinë “Në këtë qytet” kushtuar Shkodrës.
Gjithsesi Reshpja i tejkalon të dy kur përveçse historicitetit të Mjedës dhe
pikëllimit të Migjenit i shton lirizmin e tij në vargjet.
Në
këtë qytet që agoi mes zërit tim
Banon
e dashura ime;
E
dashura ime i ka sytë në ngjyrën e qiellit në momentin e perëndimit
Sikur
sytë e saj kanë dalë nga ky moment
Nga
ky moment i prerë prej shelgjeve që u ka rënë muzgu përsipër.
Në
lirikat e Reshpjes ashtu si dhe në lirikat e Kadaresë, Agollit e Arapit ndihet
një entuziasëm përsa i përket shndërrimeve teknologjike të epokës. Duket se në
letërsinë shqipe kish trokitur një lloj Futurizmi i Marianitetit i vonuar që
kushtëzohej dhe frymëzohej nga zhvillimet teknologjike si ndërtimi për herë të
parë i hekurudhave, shtrirja e rrjetit elektrik etj. Kështu p.sh në
poezinë “Eskavatorët” ai përdor antoniminë midis dritës së pishës dhe
hidrocentralit, prapambetjes dhe modernizmit kur shkruan:
Kështu
të duket gjithnjë
Sikur
eskavatorët zhvendosin zona nëpër mal
Zhvendosin
peisazhet dhe distancat.
Zhvendoset
pisha nga mbramja shqiptare
Erdhi
koha e hidrocentraleve.
Reshpja
krijon përmes vargjeve të tij tablo gjithpërfshirëse të kantierëve të punës ku
gjallojnë përmes figurave letrare këto imazhe të jetës së përditshme. Në
poezinë “Kuadër nga vinçi portal” ai përshkruan ndryshimet tekonologjike që
kanë sjellë edhe ndryshime sociale në shoqërinë shqiptare.
Mbrëmë
pashë këtë kuadër nga vinçi portal:
Çante
dekovili i verdhë anës kantierit
Si
shiriti i horizontit mbi bregdet,
Mbi
kullat dhe digat hidhte dëbora ngjyra drite
Dhe,
mes kësaj pamjeje që mund të keni parë në foto,
Elektricisten
e përcolli i ati.
Poezia
e Reshpjes përforcoi trendin e modernizmit në letërsinë shqipe. Duke
shfrytëzuar përvojën më të mirë të qarkut letrar të Shkodrës, Reshpja përcolli
me vargun e bardhë e të lirë imazhet e një bote që nën ankthin e modernitetit
të shpejtë reflektonte dhe përdëllimin dhe zvarritjen patriakale të shoqërisë
shqiptare të kohës. Pjesa e parë e krijimtarisë së tij gjatë viteve 1968-1990
edhe pse e mohuar pas dënimeve të tij duket se la gjurmë në aeralin kulturor të
poezisë shqipe. E ashtuquajtura shkolla poetike e Lezhës me Preç Zogaj, Ndoc
Gjetja, Rudolf Marku i detyrohet shumë si në formë e përmbajtje poezisë së
Reshpjes duke dëshmuar edhe njëherë se një talent poetik nuk mund të ndërpritet
por përmes artit të vet mund të gjallojë ende te pasardhësit. Reshpja nuk e ka
gjetur ende vendin e duhur në historinë e letërsisë shqipe dhe besoj se si një
nga zërat lirikë më të veçantë do duhet të studiohet e vlerësohet në përqasjet
që bëhën sot për studimin e letërsisë shqipe.
*Shënim:
Poezitë ilustruese në tekst janë përdorur nga përmbledhja poetike
Frederik Reshpja. “Duke kërkuar Itakën”. Shtëpia Botuese “Princi”, Tiranë :
Shtator 2016
No comments:
Post a Comment