Filozofi dhe esseisti i njohur anglez Francis Bacon (1561-1626) në esenë e tij mbi “Udhëtimet” shkruan
se udhëtimi , për moshat e reja është pjesë e edukimit, në moshat e
vjetra është pjesë e eksperiencës.[1] Që prej
asaj kohe udhëtimi i njohur ndryshe dhe me emrin Grand Tour ishte kthyer në një
mjet e përvojë edukuese për të rinjtë e aristorkracisë angleze. Mirëpo në
fillim të shekullit të XIX udhëtimi tradicional i “Grand Tour-it pësoi një
ndryshim themelor. Turi i Francës dhe i Italisë u braktis dhe udhëtimet në
Greqi, Shqipëri dhe Turqi, të cilat ishin pjesë të Perandorisë Otomane u bënë
të modës.
Ky ndryshim erdhi si rezultat i arsyeve ushtarake,
politike dhe kulturore.[2] Një mori
udhëtarësh dhe studiuesish, herë si qytetarë të thjeshtë, herë si eksploratorë
e herë si të dërguar të qeverive të tyre do përshkonin territorin e Epirit dhe
Greqisë për të njohur nga afër territoret ku kishte lindur kultura e lashtë që
i kish magjepsur. Lord Byron si një i ri aristokrat anglez dhe poet romantik në
formim e sipër,i gjendur në Maltë në fillimet e Grand Tour-it të vet, do të
dëgjonte për Ali Pasha Tepelenën dhe do vendoste që udhëtimin e vet ta
vazhdonte në Epir për ta njohur nga afër pashain karizmatik. Një eksperiencë
tjetër shumë e rëndësishme e Grand Tour-it ishte mbajtja e rregullt e
korrospodencës me miqtë në atdhe , ku atyre u përshkruhej dhe u jepeshin detaje
të shumta kulturore, gjeografike, etnografike për viset që vizitonin.
Francis Bacon në esenë e tij “Udhëtimet”që në
shekullin e XVI këshillonte se është një gjë e e çuditshme, që në
lundrimet në det, ku nuk ka asgjë për t'u parë, për veç se qielli dhe deti,
njerëzit duhet të shkruajnë ditarë; ndërsa gjatë udhëtimeve tokësore, ku ka aq
shumë gjëra për t'u vërejtur, në shumicën e rasteve ata i anashkalojnë; sikur
mundësia ishte provues për t’u regjistruar, se sa të vëzhguarit. Për këtë
arsye, lejoni ditarët të futen në përdorim. Gjërat për të parë dhe vëzhguar
janë: oborret e princave, sidomos kur ata japin audienca për ambasadorët;
gjykatat e drejtësisë, ndërkohë që ata ulen dhe dëgjojnë shkaqet; po kështu
këshilli papal; kishat dhe manastiret, me monumentet të cilat janë aty me
ekzistencën e tyre; muret dhe fortifikimet e qyteteve dhe qytezat, dhe kështu
qiejt dhe portet; antikitetet dhe rrënojat; bibliotekat; kolegjet, polemikat
dhe leksionet, kudo që janë; transporti dhe flotat detare; shtëpitë dhe
kopshtet e shtetit dhe të kënaqësisë pranë qyteteve të mëdha; armaturat; arsenalet;
depot; shkëmbimet; bursat; magazinat; ushtrimet e kalërimit, skermë, trajnimi i
ushtarëve, e të tjera si; komedi, duke qenë gjëja më e mundshme për t’u bërë
nga njerëzit; thesaret, bizhuteritë dhe veshjet; mobilje dhe gjëra të rralla;
dhe, për të përfunduar, çdo gjë që është e paharrueshme në vendet ku ata
shkojnë.[3]Kjo
ese shumë e njohur në Anglinë e Romantizmit, ku udhetimi i Grand Tour-it kishte
marrë dhe një hov më të madh për shkak të përmirisimit të mjeteve të
komunikacionit, sigurisht që duhej të ishte e njohur për Lord Byron pasi në
udhëtimet e tij shikojmë një përputhje midis këshillave të Backon dhe vendeve
që viziton si dhe mbajtjes së ditarit dhe korrospodencës. Kështu, kur Lord
Byron vizitoi Pashallëkun e Janinës në tetor 1809, ai filloi të
mbante ditar dhe i shkroi një letër së ëmës ku fliste për Shqipërinë.
Mahnitja romantike e anglezit 21-vjeçar në tokën e
shqiptarëve , bëri që në letra e tij të konsiderohet si një sinops
i dy kantove të para të “Child Haroldit” që do ti niste në Janinë dhe do
ti përfundonte në 1812. Në letër , ai ka shprehur magjepsjen romantike
pas Pashait të Janinës, arsyet pse erdhi në Shqipëri,si dhe
aventurat e befasitë që hasi te shqiptarët. Letra e Bajronit dërguar së
ëmës nga Preveza shtë një dëshmi e ndijimeve që ai pati rreth shqiptarëve dhe
që më vonë ai i hodhi mjeshtërisht në lëtër, në formën e vargjeve në poemën e
tij të famshme Shtegtimet e Child Harold. Në letrën e tij dhe vargjet e poemës
Child Harold ndihen gjurmët e krijimit të heroit të tij bajronian por edhe të
lirisë si koncept vetjak dhe universal. Romantizmi, rryma letrare që përqafoi
Bajroni, ishte kohë revolucionesh dhe klithmash për liri
njerëzore,vetjake dhe të përbotshme. Për herë të parë liria njerëzore fitoi
dimensione të përbotshme dhe inspiroi gjenerata të tëra njerëzish nga Amerika
Latine me revoltat kundër spanjollëve nën udhëheqjen e Simon Bolivarit, në
Evropë me lëvizjen karbonare në Itali, revolucionin grek dhe lëvizjet për
pavarësi të Armenisë dhe popujve të Ballkanit. Lord Byron ishte një
dishepull i shpallur i ndryshimit dhe i së bukurës sublime. Ai krijoi nëpërmjet
krijimtarisë së vet një model të veçantë krijimtarie të njohur si Bajronizëm.
Bajronizmi përmbante pikëllimin e shekullit, pikëllimin që mbartnin vetë poetët,
krijesat e tyre, heronjtë e veprave letrare, pikëllimin e mbartnin me mijëra
lexues, që aq shpejt e bënë pikëllimin modelin e jetesës së tyre. Ata ishin të
pakënaqur sidomos me padrejtësitë shoqërore dhe ndryshimet e shpejta sociale të
ardhura si rezultat i urbanizmit të shpejtë dhe zhvillimit kaotik dhe të
shfrenuar si pasojë e këtij industrializmi dhe urbanizimi. Heronjtë
Bajronianë jetonin të vetmuar në melankoli për çka kishin humbur, të
delizionuar për çka nuk kishin arritur në jetë. Por ata shpesh kishin një
shpirt rebel, kryengritës, kishin respekt e dinjitet për veten po vuanin se
ndesheshin e po humbinin në kotësi. Për botën shqiptare kanë një rëndësi të
veçantë pasi për herë të parë fillojë të përmendet dhe të ketë jehonë
sërish pas 300 vjetësh shurllërie emri Shqipëri dhe shqiptar.
Letra
e Bajronit dërguar së ëmës, zonjës Katerina Gordon Bajron.
Zonjës
Katerina Gordon Bajron Prevezë, 12 nëntor 1809
Nëna
ime e dashur, ka ca kohë që ndodhem në Turqi: ky qytet është në bregdet, por
kam udhëtuar thellë në principatën e Shqipërisë për të vizituar Pashanë. Lashë
Maltën në luftanijen “Spider” më 21 shtator dhe brenda tetë ditësh arrita në
Prevezë. Së këtejmi kam udhëtuar nja 150 milje gjer në Tepelenë, në pallatin
veror të Naltësisë së tij, ku qëndrova tri ditë. Emri i Pashait është Ali dhe e
mbajnë për burrë me zotësi të rralla: është sundimtar i gjithë Ilirisë së
moçme, i Epirit dhe i një pjese të Maqedonisë. I biri, Veli Pasha, për të cilin
më kanë dhënë letra, qeveris Morenë dhe ka ndikim të madh në Egjipt. Me një
fjalë është një nga burrat më të fuqishëm në Perandorinë Otomane. Kur arrita në
Janinë, në kryeqytetin e tij, pas një udhëtimi prej tri ditësh nëpër male, të
një vendi me bukurira nga më piktoresket, mora vesh se Ali Pasha gjendej me ushtrinë
e tij në Iliri, ku kishte rrethuar Ibrahim Pashën në kalanë e Beratit. I kishin
thënë se një anglez nga derë e madhe ndodhej në principatën e tij, dhe i kishte
dhënë urdhër komandantit në Janinë të më bënte konak e të më pajiste me të
gjitha të mirat gratis; dhe ndonëse më kanë lejuar t’u jap peshqeshe robërve,
nuk më kanë lejuar të paguaj asgjë send për harxhet e tjera. Hipur në kuaj të
vezirit, dola për shëtitje dhe pashë pallatet e tij e të nipërve; janë pallate
madhështore, por të stolisura së tepërmi në ar e në mëndafshe. Pastaj kalova
nëpër male përmes Zicës, një fshat me manastir ortodoks, (ku fjeta në të
kthyer), në më të bukurin vend që kam pare (përveç Cintrës në Portugali). Të
nëntën ditë arrita në Tepelenë. Na u zgjat shumë udhëtimi prej shirave e
rrëpirave që prisnin udhën. Kurrë s’do ta harroj pamjen e mrekullueshme me të
hyrë në Tepelenë në orën 5 ndajnatherë kur po perëndonte dielli. Më solli në
mend(me pak ndryshime të veshjes) përshkrimin që i bën Skoti kështjellës
Brankseme në këngën e tij dhe sistemin feudal. Shqiptarët me petkun e tyre (me
më të bukurin në botë; me fustanellë të gjatë të bardhë, tallagane të qëndisura
me ar me anteri e jelek kadifeje të kuqe të qëndisura me oje të arta), me
jataganë e pisqollë të sërmët, tartarët me feste të gjata, turqit me qyrk të
madh e turban, ushtarët togje-togje në qoshkun e madh të hapur në ballë të
pallatit dhe skllevërit arapë në galeri të madhe, të gjatë me kuaj të vendosur
në një qilar përposht, dyqind atllarë të shiluar dhe gati të sulen në çdo
moment, kalorës duke sjellë e duke shpënë lajmet e ndryshme, daullet e
mujezinët që thërrasin izanë nga minaretë e xhamive - të gjitha këto me pamjen
e jashtëzakonshme të ndërtesës vetë sajonin një skenë të re gëzimi për sytë e
një të huaji. Më përcollën në një konak shumë të këndshëm dhe sekretari i
vezirit erdhi të më përshëndesë, në mënyrë allaturka. Të nesërmen më shpunë tek
Ali Pasha. Isha veshur me uniformë të plotë shtabi, me shpatë madhështore etj.
Veziri më priti në një odë të madhe të shtruar me mermer; një shatërvan vijonte
ujët në mes të saj, oda e shtruar rreth e rrotull me otomane të kuqërremtë. Më
priti në këmbë, shenjë e një nderimi të madh nga një mysliman dhe më vuri të
rri në shesh në krah të djathtë të tij. Kam një terxhuman grek që të merrem
vesh, por mjeku i Aliut, Femlario që di latinisht më shërben për këtë rast. E
para pyetje që më bëri është se përse jam larguar prej atdheut në një moshë kaq
të re? (Turqit s’kanë ide për udhëtimet e për qejf). Pastaj tha se ministri
anglez, kapiteni Leake, i kishte treguar se qeshë nga derë e madhe. Më porositi
t’i dërgoj nderimet e tij nënës sime, dhe ja tek po t’i dërgoj në emër të Ali
Pashës. Më tha se qe i bindur se isha prej oxhaku se kisha veshë të vegjël,
flokë kaçurrela dhe duar të vogla të bardha, dhe u duk shumë- shumë i kënaqur
nga pamja dhe paraqitja ime. Më tha ta kisha si baba sa të qëndroja në Turqi
dhe se ai më quante si birin e tij. Dhe me të vërtetë më trajtoi si një
foshnjë, më dërgonte bajame e sherbet, pemë e ëmbëlsira nga njëzet herë në
ditë. M’u lut ta vizitoja dendur edhe natën kur kishte nge. Pastaj si pimë kafe
e duhan u tërhoqa nga vizita e parë. E pashë edhe tri herë të tjera. Është për
t’u çuditur se si turqit që s’kanë tituj trashëgimi dhe ka vetëm pak familje të
mëdha përveç sulltanit, i japin kaq shumë rëndësi fisit. Sepse pashë që më
nderonte më shumë për fisin se për titullin tim… Naltësia e tij është
gjashtëdhjetë vjeç, shumë i ngjallur dhe jo shtatmadh, por ka një fytyrë të
hijshme, sy të larmë, dhe mjekrën të bardhë, shumë i pritshëm dhe sillet me atë
farë sedër që më duket se është veti e të gjithë turqve. Por karakterin e
vërtetë e ka fare të ndryshëm nga ç’duket në fytyrë. Është tiran pa shpirt, i
ngarkuar me mizoritë më të tmerrshme, shumë trim dhe aq gjeneral i mirë sa e
quajnë Bonoparti muhamedan. Napoleoni dy herë i ishte zotuar ta bëjë mbret të
Epirit, po atij i pëlqen më fort të mbetet me anglezët dhe i urren francezët,
si më tha edhe vetë. E çmojnë aq shumë sa i bëjnë lajka dhe francezët dhe
anglezët, meqenëse shqiptarët janë luftëtarët më të mirë të Sulltanit, ndonëse
Aliu sa për sy e faqe varet nga Porta. Është luftëtar i fortë, por aq barbar sa
edhe dorëmbarë, ata që ngrenë krye i pjek në hell, etj. Bonoparti i dërgoi një
kuti duhani me pikturën e tij. Tha se kutia ishte e bukur, por sa për surratin,
mund të mos ia kishte dërguar, pasi s’e hante malli shumë as për atë as për
origjinalin. Idetë e tij për të kuptuar fisin e njeriut prej veshëve, duarve e
të tjera, të çudisin mjaft. Mua me të vërtetë m’u bë baba, më ormisi me letra,
më dha njerëz të më ruajnë dhe çdo lehtësirë. Bisedimet e tjera midis nesh qenë
lufta dhe udhëtimet, politika dhe Anglia. Thirri ushtarin shqiptar që më
shoqëronte dhe i tha të më mbronte me çdo kusht. Quhet Vasil dhe si gjithë
shqiptarët është trim, kryekëput i ndershëm e besnik. Po ata janë mizorë,
ndonëse jo të pabesë, dhe kanë shumë mangësi, por asnjë poshtërsi. Ndoshta janë
raca më e bukur në botë nga tiparet dhe gratë e tyre dendur janë të bukura, por
i kanë në vend të skllaveve. I rrahin, me një fjalë i përdorin si kafshë
samari. Ato lërojnë e çajnë tokën, ato mbjellin. I kam parë të ngarkuara me dru
dhe tek ndreqin rrugët e prishura. Burrat janë të gjithë ushtarë dhe lufta e
gjahu janë zanati i vetëm. Gratë merren me punë, por kjo nuk duhet t’i lodhë
shumë në një klimë aq të këndshme. Dje, më 11 nëntor, bëra banjo në det. Sot
është kaq nxehtë sa po të shkruaj në odë me hije, në shtëpi të konsullit
anglez, me tri dyer të hapura fare, pa zjarr. As zjarrishte s’ka në odë, veç
për të gatuar. Nesër nisem me një rojë pesëdhjetë trimash për në Patrë të
Moresë dhe pastaj për në Athinë, ku do të kaloj dimrin. Dy ditë më parë desh u
mbyta në një luftanije turke, nga budallallëku i kapedanit, ndonëse shtrëngata
s’qe dhe aq e rreptë.. Kapedani ia dha të qarit dhe u ul në gjunjë dhe na tha
t’i faleshim perëndisë, velat u grisën, katarti dridhej, era frynte, po afrohej
nata, dhe s’na mbetej t’ia mbanim për në Korfuz që është në dorë të francezëve
ose të fundoseshim siç tha Fleçeri në mënyrë patetike: në “varr prej uji”. Unë
bëra çmos ta ngushëlloja, por duket se s’ja mbushja dot kokën, u mbështolla me
brucën shqiptare (një shark i madh) dhe u shtriva shesh për të pritur mynxyrën.
Në udhëtimet e mia kam mësuar të mendoj si filozof, dhe po të mos bëja ashtu,
ankimi s’kish dobi. Për fat të mirë era rreshti dhe vetëm na ngau drejt
bregdetit të Sulit, ku dolëm në sterë. Me ndihmën e vendasve vazhduam udhën për
në Prevezë. Kështu, këtej e tutje nuk do t’u zë besë naftëve turq, megjithëse
Pashai pati udhëzuar galeotë të tij të më shpinin në Patra. Prandaj do të shkoj
në Misolongji nga stereja dhe do të kapërcej vetëm një gji deti të vogël në
Patra. E sa e sa ngjarje mund të të tregoja që do të të zbavisnin, por më
grumbullohen në tru dhe as jam i zoti t’i radhit në kokë, as t’i shkruaj dot në
kartë, veçse në mënyrë të menjëhershme. I dua shumë shqiptarët. Nuk janë të
gjithë myslimanë, disa nga fiset janë të krishterë. Porse feja nuk i bën të
ndryshojnë zakonet dhe sjelljet e tyre. Përbëjnë trupat më të mirë të ushtrisë
turke. Në udhë e sipër banova një herë dy ditë rresht, dhe prapë tri ditë në
një barakë në Sallahorë dhe s’kam parë ushtarë kaq të lirë në paragjykimet
fetare, ndonëse kam qenë në garnizonet e Gjibraltarit e të Maltës dhe kam pare
plot ushtarë spanjollë, francezë, siçilianë dhe anglezë. Kurrë nuk më humbi gjë
dhe më ftonin gjithmonë të shtrohesha në sofrën e tyre. S’kam një javë që një
kryeplak shqiptar (çdo fshat ka kryeplakun e tij), pasi na ndihmoi të dilnim
prej luftanijes turke në rrezik, si na ushqeu e na mbajti në shtëpi, mua dhe
ata që na shoqëronin: Fleçerin, një grek dhe dy athinjotë, një prift grek dhe
shokun tim Mr. Holbhousin, në asnjë mënyrë s’deshi ta pranonte shpërblimin tim,
por vetëm kërkoi një shkresë që më priti mirë dhe kur ju luta të pranonte pak
zekina mu përgjigj: “Dua të më duash, jo të më paguash”. Këto qenë fjalët e
tija. Çudi se sa pak shkon paraja në këtë vend. Kur u ndodha në kryeqytet, me
urdhër të vezirit nuk më lanë të paguaj asgjë. Ndonëse gjithnjë pata gjashtëmbëdhjetë
kuaj dhe gjashtë-shtatë veta pas, harxhet s’kanë qenë as gjysma e atyre të tri
javëve në Maltë, sidoqë Sir A. Balli, guvernatori, më dha një shtëpi pa qira
dhe pata vetëm një shërbëtor. Biri yt i dashur Bajron
P.S.
Kam disa petka shqiptare madhështore, e vetmja plaçkë e shtrenjtë në këtë vend.
Kushtojnë 50 ginea secila, dhe kanë aq flori të qëndisur sa në Angli mund të
kushtojnë 200 ginea. U njoha me Hysen Beun dhe Mahmud Pashën, të dy djem të
vegjël, nipër të Ali Pashës në Janinë. Janë krejt ndryshe nga çunakët tanë,
kanë fytyrë të kuqe si vejushat e lyera me të kuqe, kanë sy të zes, të mëdhenj
dhe tipare fare të rregullt. Janë krijesat më të bukura që më ka zënë syri dhe
të rrahur e të stërvitur që tani me ceremonira të Oborrit. Përshëndetja turke
është një përkulje e lehtë e kryes, me dorën e djathtë në zemër, të afërmit
puthen sa here piqen. Mahmudi është dhjetë vjeç dhe shpreson të më shohë prapë,
u bëmë miq pa kuptuar njëri-tjetrin, si gjithë bota ndonëse për shkaqe të
ndryshme. Më kanë dhënë një letër për të atin në More, për të cilin kam letër
dhe prej Ali Pashës.[4]
Miti shqiptar
rreth Bajronit.
Vepra
e Bajronit dhe në veçanti “Child Harold”-i do të vinte te shqiptarët jo
në gjallje të poetit , por në vitet kur ata do të përpiqeshin të realizonin
zgjimin e tyre nacionalist. Bajroni është një nga udhëtarët më të hershëm
angleze që vizituan Shqipërinë. Pas botimit të veprave të Bajronit numri i
udhëtarëve, me apo pa misione të caktuara, si dhe i autorëve që shkruan për
Shqipërinë dhe shqiptarët u shtua shumë,veçanërisht ai i udhëtarëve anglezë.[5]Ky aspekt i njohjes së veprës së Bajronit do të
kushtëzonte dhe studimin dhe propagandimin e veprës së tij, e cila do t’u
prezantohej shqiptarëve nga mesi i shekullit të XIX. Më tepër sesa një kënaqësi
estetike, ajo do të shërbente dhe si një dëshmi për virtytet dhe
karakteristikat e tyre.
Njohja
e Bajronit në Shqipëri kaloi disa etapa. Në fillim ai u popullarizua tek
Arbëreshët e Italisë, të cilët përmendin dendur emrin e Bajronit. Pastaj nga
gjysma e shekullit të XIX Bajroni hyri dhe në Shqipëri. Faza e tretë mund të
quajmë fundin e shekullit të XIX dhe fillimin e shekullit të XX, kur Bajroni
vërshon në Shqipëri me tërë vrullin e vlerave të veta si mik i shqiptarëve dhe
i lirisë, si poet e luftëtar hero”[6] Si fazë të
katërt mund të quajmë mesin e viteve 50 të shekullit të kaluar e deri në ditët
tona kur përkthimet profesionale të veprës së tij dhe studimet e mirëfillta
shkencore marrin jetë.
Secila
nga këto etapa të njohjes së veprës së Bajronit në Shqipëri ka karakteristikat
e veta. Kështu në periudhën e parë, atë të popullarizimit të Bajronit tek
Arbëreshët e Italisë, mbizotërojnë influencat estetike të veprës së poetit.
Është i njohur afiniteti i De Radës për Bajronin, të cilin ai e vlerësonte së
tepërmi.[7]Ai e shkroi poemën e vet “Odise’ me subjekt
nga jeta arbëreshe, trajtuar sipas “Korsarit” të Bajronit.[8] Nga
gjiri i mërgatës arbëreshe do të ishte dhe përkthyesi i parë i Bajronit në shqip,
Luigji Petrasi,i cili do të përkthente Këngën e parë të poemës “Child
Harold” të Bajronit në shqip më 1843.[9]
Edhe
periudha e dytë vazhdon të përmbajë këtë karakteristikë, ndonëse në të fillon
të mbizotërojë aspekti ilustrues i veprës së Bajronit për të nxjerrë në pah
cilësitë dhe virtytet e shqiptarëve. Është shumë i rëndësishëm të nënvizohet ky
fakt, pasi në një farë mënyre formon dhe tendencën e studimeve bajroniane
në mendimin intelektual shqiptar të mëvonshëm. Kështu p.sh shkrimtarja e
mirënjohur shqiptare Elena Gjika, në një nga letrat e saj përmend mënyrën e
tepër të veçantë që flet Bajroni tek “Child Haroldi” për Shqipërinë dhe
popullin trim që banon aty.[10]Në të njëjtën sintoni do
të jetë dhe studiuesi, linguisti Anastas Kullurioti nga mërgata e Arvanitasve
të Greqisë kur do të shkruajë më 1884 se Bajroni flet me admirim për gjykimin e
matur të shqiptarëve, për guximin dhe trimërinë si dhe për punët e mëdha që
kanë bërë.[11]
Periudha
e tretë e cila përkon dhe me periudhën më kulmante të zgjimit nacionalist
shqiptar dhe formimit të shtetit shqiptar do të zyrtarizojë pak a shumë këtë
tendencë. Është koha kur krijohet miti shqiptar i Bajronit. Ashtu si të gjitha
mitet krijuara gjatë zgjimit nacionalist shqiptar edhe ky mit do i nënshtrohet
etnocentrizmit dhe përshtatjes së tij në funksion të rritjes së ndërgjegjes
shtetformuese tek shqiptarët. “Vargjet e Bajronit për Shqipërinë dhe shqiptarët
ishin një zbulim i çmuar për poetët luftëtarë të Rilindjes Kombëtare shqiptare,
ishin një frymëzim patriotik dhe poetik”.[12] Ndaj
në dallim nga veprat e tjera të shkrimtarëve romantikë bashkëkohorë vepra e
Bajronit pati një impakt më të madh në mendimin intelektual shqiptar. Së bashku
me rritjen e ndërgjegjes kombëtare tek shqiptarët, do të krijohej pak nga pak
kulti i Bajronit në mendimin intelektual shqiptar.
Të
kësaj periudhe janë shkrimet e eruditit shqiptar Faik Konicës, apo të
“enciklopedisë ambulante” si e kish thirrur poeti frëng Apolioner-i në faqet e
gazetës së tij “Albania”. Në numrin e parë të gazetës së mirënjohur “Albania”,
më 1897 ai boton në frëngjisht “Le voyage de Lord Byron en Albanie” .
Po kështu Konica do të jetë i pari që tenton të përkthejë në prozë vargje nga
“Child Harold”-i me titull “Dheu i Shqipërisë”, të botuara sërish në gazetën
“Albania”. Në faqet e gazetës së tij Konica do të botojë dhe dy këngët shqip të
mbledhura nga Bajroni si dhe në gazetën “Dielli”më 1924, një pjesë nga letra e
Bajronit dërguar të ëmës ku poeti i madh flet për Shqipërinë[13].
Vitet
20’ përkojnë me përpjekjet e shqiptarëve për të stabilizuar pavarësinë dhe për
të rikonfirmuar shtetin e tyre. Në këtë sens bajronistët shqiptarë do ta
rimarrin nga epoka e mëparshme mitin e Bajronit dhe nëpërmjet studimeve më
profesionale dhe të hollësishme do kontribuojnë jo vetëm në propagandimin dhe
studimin e veprës së poetit të madh por dhe në farkëtimin e mitit të tij. Kësaj
tendence nuk do t’i shmangej as Zef Harapi, bajronisti i parë i mirëfilltë
shqiptar, i cili do të shkruante se do të dëshironte të realizonte përkthimin e
veprës jo vetëm për ti shtuar diçka literaturës sonë “por pse kemi në atë vepër
vjersha qi flasin dhe lëvdojnë karakterin e shqyptarit të sot njëqind
vjetve”[14]
Konferenca
e parë studimore për Bajronin organizohet nga studiuesi i njohur Stavro Skëndi
më 1936. Dy vjet më vonë më 1938, ai boton në revistën serioze të kohës
“Përpjekja Shqiptare” studimin e parë të plotë shqiptar rreth veprës dhe jetës
së Bajronit. Intelektuali i shquar shqiptar Stavro Skëndi, mund të konsiderohet
si “Bajronisti i parë i përplotësuar shqiptar”.[15]
Periudha
e katërt i përket viteve 50 të shekullit të kaluar ku spikatin përkthimet e
veprave të Bajronit , artikuj studimorë si dhe monografia e parë kushtuar
poetit. Kjo mund të konsiderohet periudha më e arrirë e studimeve bajroniste në
Shqipëri pasi për herë të parë nuk kemi më artikuj të thjeshtë por vepra të
mirëfillta shkencore rreth Bajronit dhe veprës së tij.
Përkthimi
i parë i plotë i ‘Child Harold” do të realizohet nga Profesor Skënder Luarasi i
cili fillimisht me përkthimin e letrës së Bajronit më 1955, të botuar në
“Nëntori” dhe një vit më vonë me botimin e përkthimit të “Child Haroldit”-it më
1956, do të rikthejë në mënyrën më elegante dhe profesionale Bajronin në tokën
ku ai gjeti frymëzim.
Impakti
dhe influenca e Bajronit nuk do të kufizohej vetëm në Shqipëri por do të ishte
i madh dhe në popullatën shqiptare në Kosovë. Aty vepra e Bajronit do të gjente
talentin dhe përkushtimin e Dr Abdullah Karjagdiut, i cili përmes disa
shkrimeve të botuara në gazetën ‘Bota e Re” në harkun kohor 1976-1978, do të
përshkruante ndoshta portretin më të plotë të jetës dhe veprës së Bajronit në
hapësirat shqiptare. Disa nga artikujt e tij më të rëndësishëm mund të
përmendim “Bajronizmi në poezinë arbëreshe”, “Bajroni dhe Shqiptarët”, “Mbi
shqiptarët e Bajronit”, “Legjenda e Bajronit” dhe fejtonin “Tragjedia e
Gjenive” më 1982 në faqet e “Rilindjes” së Prishtinës.
Në
vitin 1987, i cili do të shënojë një vit të rëndësishëm për studimet bajroniane
në Shqipëri botohet monografia e parë për Bajronin nga Prof. Dr Afrim
Karagjozi. Libri ishte fryt i një pune të gjatë kërkimore dhe pasioni të
pashtershëm. Do të ishte ky pasion që do të bënte të mundur që menjëherë pas
lejimit të krijimit të shoqatave kulturore në 1991, një nga të parat shoqata që
do të themeloheshin do të ishte Shoqata Shqiptare e Bajronit. Kjo shoqatë
do të kthehej në një promotor të të gjithave aktiviteteve rreth figurës së
poetit të madh si dhe studimeve të kontaktit të tij me shqiptarët.
Ripërkthimi
i Child Haroldit nga Napolon Tasi si dhe përkthimi i “Gjaurit”, për herë të
parë në shqip si dhe një përmbledhje me vjersha të zgjedhura të Bajronit tregon
se vepra e poetit vazhdon të intrigojë intelektualët dhe lexuesit shqiptarë.
Miti i Bajronit i krijuar diku aty rreth fundit të shekullit të XIX dhe
fillimit të shekullit të XX vazhdon të jetë i freskët dhe të vazhdojë të
lëshojë sytha.
Bibliografi
Libra:
1- Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002
2- Helen Angelomatis-Tsougarakis. “The eve of the Greek revival”.
Routledge London and Neë York:1990
3- Jup Kastrati” Jeronim De Rada”( Jeta dhe vepra), Tiranë,1979
Internet:
1- Essays of Francis Bacon, Of Travelling në:
http://www.authorama.com/essays-of-francis-bacon-19.html
[1] Essays of Francis Bacon, Of Travelling në:
http://ëëë.authorama.com/essays-of-francis-bacon-19.html
[2] Helen Angelomatis-Tsougarakis. “The eve of the Greek
revival”. Routledge London and Neë York:1990,faqe 1
[3] Essays of Francis Bacon, Of Travelling në: http://ëëë.authorama.com/essays-of-francis-bacon-19.html
[4] Përkthyer nga Skënder Luarasi. Citohet sipas librit të
Profesor Afrim Karagjozit “ Miti Shqiptar për Bajronin”
[5] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për
Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 23
[6] Po aty, faqe 14
[7] Jup Kastrati” Jeronim De Rada”( Jeta dhe vepra),
Tiranë,1979,faqe 25
[8] Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për
Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 19
[9] Po aty, faqe 15
[12] Po aty, faqe 13
Gazeta Shekulli, 21.06.2015, fq 19
No comments:
Post a Comment