Poeti orientalist beratas Sulejman Naibi

Përhapja e islamit në Shqipëri vazhdon të mbetet një nga problemet historike, sociale, e fetare që tërheq vëmendjen e studiuesve. Debatet akademike ndahen në parashtrimin e problemit, nëse ka qenë një konvertim vullnetar apo i imponuar nga osmanët. Në varësi të përgjigjes së kësaj pyetjeje janë ngritur dhe paradigmat e shtjellimit të këtij problemi. Mirëpo pavarësisht, shkollave të mendimit, interesave politikë dhe kulturorë, pak a shumë studiuesit seriozë bien dakort se mungesa e një autoriteti dhe etniteti kishtar apo shtetëror të pavarur dhe centralizues te arbërit, emigrimi gati biblik i pjesës më elitare të etnisë shqiptare pas pushtimit otoman në Itali dhe zotërimi i luginës së Shkumbinit dhe qyteteve të Beratit, Gjirokastrës, Janinës,Vlorës, Elbasanit, Krujës dhe Shkodrës nga osmanët me garnizone ushtarake përcaktuan edhe rrjedhojën e ngjarjeve përsa i përket orientimit fetar të popullsisë. Islamizimi i popullsisë në Shqipëri, kryesisht u zhvillua në zonat urbane. Garnizonet osmane, që u vendosën në kështjella ndërtonin edhe xhami për të ushtruar fenë e tyre, ndërtonin treg dhe së bashku me të qendra kulti, që përhapnin qytetërimin e tyre. Indiferenca dhe braktisja në fatin e vet, sidomos të Shqipërisë së brendshme, Elbasanit, Beratit e Gjirokastrës nga fuqitë perëndimore, Republika e Venedikut dhe Mbretëria e Napolit bëri të mundur që influenca e besimit islam dhe mundësitë, që jepte përqafimi këtij besimi për ruajtjen e pronës dhe privilegjeve si dhe mundësia për të bërë karrierë brenda Perandorisë Otomane të rritej dhe të bëhej një nga besimet fetare të ushtruar në Shqipëri. Ky proces u vërejt në fillimin e shekullit të XVI. Megjithëse ky konvertim nuk ishte masiv në fillim sipas një raporti që dokumenton vizitën e Marino Bizzi, Islam, ky numër do të rritet në mënyrë të ndjeshme në shekujt e XVII dhe XVIII. Në të njëjtën kohë siç dëshmon udhëtari osman Evlija Çelebi, në librin e vet “Udhëtimet” në 1660-1670, në pothuajse çdo qytet të madh shqiptar ishin ngritur krahas institucionevetë kultit edhe biblioteka dhe medrese,  në të cilat studionin gjuhën arabe, persishte dhe osmane si dhe mësim feje.

Evlija Çelebiu në udhëtimin e tij në viset shqiptare më 1610 përshkruan disa nga qendrat urbane shqiptare ku kishte filluar të lulëzonte kultura islame. Ai përmend se Berati ka tre medrese dhe se çdo xhami kishte një myderiz që jepte mësim të Kuranit falas[1]. Po kështu ai dëshmon për një prani të zhvillimit të artit poetik në Berat. Në këtë anë të bregut ka gjashtë kafene moderne. Disa prej tyre janë në breg të lumit ku disa nga zotërijntë bëjnë banja, ca të tjerë gjuajnë peshk dhe shumica e tyre bisedojnë e diskutojnë probleme fetare, shkencore e politike. Poetët, shkrimtarët dhe oratorët e këtij vendi janë njerëz me kulturë të lartë e me studime të plota. Ata nuk çajnë krye për doktrina fetare, por në sjellje janë shumë të kujdesshëm. Janë njerëz të zgjuar dhe me delikatesë, e cila shkon deri në shkallën më të lartë. Tabakhaneja është vend dëfrimi me pastërti e hijeshi të madhe në breg të lumit[2]. Vetëm një shekull më vonë Berati dhe Elbasani dhe Gjirokastra të përshkruara nga Çelebiu u kthyen në qendra ku nuk lulëzon vetëm kultura islame, por edhe poezia e bazuar në motive orientale. Kjo poezi shkruhet dhe shqip me alfabet arab. Zhvillimi i kulturës vendase sipas modeleve lindore bëri të mundur, që kultura urbane islamike të merrte pjesë në qarkun kulturor të Perandorisë Otomane, ku në mes të tjerave shquan rryma e bejtexhinjve dhe literatura e sekteve të ndryshëm islamë.

Midis poetëve bejtexhinj, që u shqua në shekullin XVIII, është edhe Sulejman Naibi. Ai ishte nga Berati dhe jetoi e vdiq aty, duke qenë bashkëkohës me poetin tjetër të shquar bejtexhi, Nezim Beratin. Segmenti kohor ku ka jetuar Nezim Berati dhe Sulejman Naibi, qe shumë i favorshëm për krijimin e një elitari tipik të provincës, që përpiqet të shfrytëzojë maksimalisht të gjithë rrugët drejt integrimit perandorak. Stabilizimi i jetës qytetare solli dhe krijimin e hapësirave për zhvillimin e një jete kulturore të mirëfilltë me karakter oriental. Në këto kushte elita shqiptare (kryesisht ajo e shkolluar në Lindje-shënimi im) kishte mundësi që të zhvillonte dhe testonte aftësistë e veta jo vetëm në gjuhët e mëdha orientale (arabisht, persisht e turqisht), por të shkruante dhe krijonte në gjuhën amtare, shqip.[3]

Pak dihet për jetën e tij, përveç faktit që pjesën më të madhe të jetës e kaloi në Berat dhe për një periudhë kohe ka jetuar në Elbasan, ku shkoi pasi u martua. Sulejman Naibi sikur e thotë edhe dorëshkrimi i Gjirokastrës i zbuluar dhe publikuar nga Osman Myderrizi në vitin 1954, është beratas dhe jetoi në kohën e Nezim Frakullës. Është i dyti poet, pas Nezimit, që na ka lënë një divan shqip. Divani i tij deri tashti nuk është gjetur po dimë me siguri se egziston, pse kemi takuar njerëz që e kanë parë vetë me sy. Sulejman Naibi sipas një kronogrami turqisht të Memet Ashkiut nga Berati, që e kishte pseudonimin Kadi Leshi, vdiq më 1771 d.m.th. 12 vjet pas Nezimit, themeluesit të letërsisë shqipe me alfabetin arab. Në një dorëshkrim të teqesë së madhe të bektashive në Elbasan u gjet një shënim, se ka qenë martuar në Elbasan. Ndoshta do të ketë qenë nëpunës dhe si i tillë do të ketë ndenjur ca kohë edhe në atë qytet.[4] Për Sulejman Naibin besohet se mbiemri i vërtetë ishte Ramazani. Mbiemri Naibi me të cilin është i njohur është një titull zyrtar që përdorej në Perandorinë Otomane. Najp në turqisht dhe Naib në arabisht ishte shefi i kancelarisë në gjykatën e Sheriatit, zëvëndës i Kadiut në mungesën e tij. Kjo nëpunësi në Shkodër si dhe në qendra të vilajeteve të tjera ka funksionuar deri në mbarim të sundimit osman[5]. Kjo e dhënë na jep mundësinë të mendojmë se Sulejman Naibi ka pasur një funksion zyrtar, si zevëndës Kadi në Berat,  çka do të thotë se duhet të ketë kryer studime për Sheriat në Stamboll ose në Kajro, dy nga qendrat teologjike të Perandorisë Otomane. Në librin “Këngë Popullore të Beratit” gjejmë një informacion tjetër për fisin dhe familjen e Sulejman Naibit. Pasardhës të Suljeman Naibit, siç thonë kujtimet, janë Fugallarët. Mbiemri u ndryshua nga përdorimi i një xhamadani të qëndisur me ngjyra si të fugës. Në kujtim të poetit të shquar, iu la trashëgim brezave emri Sulejman[6].

Sulejman Naibi ishte një njohës i mirë i gjuhëve orientale dhe në poezinë e tij ka imituar poezinë e lindjes. Naim Frashëri në “Parathënien e Iliadës së Omerit”, përmend vetëm Hasan Zyko Kamberin dhe Nezim Frakullën, por jo Sulejman Naibin. Duket se poezia e tij nuk ka qenë fort e njohur edhe pse nga ato copëza që kanë shpëtuar plotësonin më mirë një kriter ndaj të cilit Naim Frashëri i kritikonte bejtexhinjtë. Në mes të vjershëtorëvet së Shqipërisë ka zënë kryenë Hasan’ i Zyk Kamberit; pas atij janë Nezimi, Hixhretiu etj, etj. Por të gjithë kanë bërë faj që s’faletë e të metë që s’ndjehetë kurrë. Kanë përzjerë gjuhën e bukurë shqip me fjalë të huaja. Gjuha jonë duhetë shkruar fjeshtë  shqip, se fjalët e huaja e shëmëtojnë shumë[7]. Gjuha shqipe e përdorur në poezitë e Sulejman Naibit ka më pak orientalizma se gjuha e poezive të Nezim Frakullës.

Sulejman Naibi ka shkruar një divan në shqip, që deri në 1944 qarkullonte dorë më dorë në Fier,  por kopja e plotë e tij nuk është gjetur. Krijimtarinë e tij e njohim vetëm përmes 4-5 vjershave në dorëshkrim. Megjithatë, ato e paraqesin si një nga bejtexhinjtë më të talentuar me frymëzim e kulturë poetike. Modelet poetike lindore kishin filluar të kishin përparësi mes elitës myslimane shqiptare. Sipas Naim Frashërit vjersh’ e Azisë ka bukuri të madhe, shijë të shumë, rrjeshtë të mirë, masë të pëlqyerë, fjalë të xgjedhura e lodra të ndryshme[8]. Në ato pak vargje që na kanë ardhur nga Naibi, duket se kanë një metrikë të përsosur sipas kritereve të mësipërme. Në “Dorëshkrimin e panjohur të Gjirokastrës” të botuar nga Osman Myderrizi gjejmë edhe dy poezi të tjera të Sulejman Naibit. Nga dy poezitë që transkriptuam, njëra e ka titullin tyrqisht: “Qyftei Sulejman Naib Berati der haki Nevruz”, d.m.th., e folura e Sulejman Naib Beratit për Nevruzin; tjetra: “Tekrar qyftei Sulejman Naib Berati” d.m.th. prap e folura e Sulejman Naib Beratit, që në të vërtetë nuk është titull, se nuk tregon gjë për përmbajtjen e vjershës. Ne kësaj vjershe, duke u mbështetur në brendinë, i vumë titullin “Si bandill i djegur”. Nevruzin alevitë dhe bektashitë e mbajnë si ditëlindjen e Aliut, dhëndërit dhe kushëririt të Muhamedit, dhe e kremtojnë si festë. Nga kjo poezi kuptohet se Sulejman Naibi qe bektashi ose alevi. Fjala nevruz është persisht dhe do të thotë ditë e re. Në kalendarin e vjetër pers shënonte fillimin e vitit dhe ditën e parë të pranverës. Sipas kalendarit që përdorim sot bie më 22 mars, d.m.th. 8 ditë pas ditës së verës që kremtohet më 14 mars.[9] Karakteristikë për vjershat e Naibit është lirizmi i bazuar në figuracionin standard të poezisë orientale si dhe konceptet filozofike lindore. Ai i këndon vashës së bukur, natyrës, dhe ëmbëlsisë së jetës, përmes simboleve të njohura të trëndafilit, bilbilit dhe kopshtit të lulëzuar.  Përmes këtij  figuracioni të pasur e plot ngjyra të gjalla, Naibi e jep me shumë natyrshmëri bukurinë e femrës, ndjenjën e dashurisë. Ai është nga poetët e pakët bejtexhinj, që i këndon bukurisë së femrës. Poezia e Naibit nuk njihet tërësisht dhe për këtë arsye ai duket se ka qëndruar në hije dhe jashtë vëmendjes të historisë së letërsisë shqipe. Poezitë e Sulejman Naibit dhe lirikat e tij kushtuar natyrës dhe femrave mund të jenë një urë lidhës midis lirikës popullore dhe letërsisë së kultivuar. Vetë bejtexhinjtë, nga ana tjetër nuk shkruanin me synimin që të botonin libra, por që t’i fiksonin në letër krijimet e tyre të destinuara për deklamim. Të shkruarit ishte praktikë mnemonike. Kontakti i kësaj letërsie me publikun kryhej në mjedise si teqe ose çajhane, ku mblidhej mileti të dëgjonte poetët të recitonin krijimet e tyre[10]

Vjershat e Sulejman Naibit janë shumë afër natyrës së këngëve popullore dhe ndonjëra prej tyre si: "Mahmudeja e stolisurë” këndohet edhe sot në Elbasan, në Berat e Tetovë. Kjo për arsyen sepse ai ka përdorur vargun tetë rrokësh, që është vargu i këngëve të folklorit të Toskërisë. Rima e përdorur është abab, rimë që përdoret gjerësisht në folklorin shqiptar.  Më vonë këtë varg do ta përdorte dhe Naim Frashëri, çka do ta bënte një varg mbizotërues në poezinë shqipe. Në poezinë e tij kushtuar Mahmudesë, ka të ngjarë që emri të mos përputhet me një person të vërtetë. Sulejman Naibi ka mundësi të ketë përdorur emrin Mahmude për vashën që dashuronte. Emri Mahmude në arabisht është trajta femërore e Mahmud-i lavduem, i denjë për lavd, për elozhe[11]. Në poezi jepet një detaj dhe për veshjen e Mahmudesë. Jeleku me kadife vishej gjerësisht nga femrat aristokrate myslimane, pasi kadifeja ishte një copë e shtrenjtë, që vinte nga Stambolli. Jeleku dëshmon një nivel të lartë të mjeshtërive artizanale të Shqipërisë së asaj kohe dhe të qytetit të Beratit si një nga qytetet më të zhvilluara të Shqipërisë së Jugut. Jeleku pa mëngë dhe i qëndisur me ar ishte një veshje e aristrokracisë së lartë beratase dhe dëshmon për një nivel mirëqënie të shtresave shoqërore që e vishnin. Qyteti i Beratit, ashtu si dhe qytetet e tjera shqiptare në periudhën osmane, kishin një artizanat të zhvilluar, të organizuar në esnafe, që trashëgonin mjeshtëritë brenda familjeve brez pas brezi. Brenda një harku kohor zejtaria në qytetin e Beratit kishte shënuar një përparim të dukshëm, çka shihet jo vetëm në shtimin e numrit të zejtarëve, por edhe të zejeve. Në defterin e vitit 1583,  janë regjistruar 638 zejtarë. Edhe pse nga numri i zejeve që ushtroheshin  në këtë kohë (23), qyteti i Beratit vinte pas qyteteve të tilla si Elbasani (45 zeje), Prizreni (45), Shkodra e Prishtina (me nga 28 zeje secila). Për nga numri i zejtarëve që punonin këtu, Berati zinte vendin e parë mes qyteteve shqiptare.[12] (Ferit Duka, Berati në kohën osmane (shek. XVI – XVIII):79).

Ja disa vargje të Sulejman Naibit

Kënga e Mahmudesë;

Në ëndërr të gremisurë,

Në ëndërr m’u shty një sevda:

Mahmudeja e stolisurë, (1)

Mjeri unë po heq xheja.

Këjo sevdaja e insanit[13]

Gjallë njerinë ç'e përvëlon,

Mahmudeja e Sulejmanit

Me gazep[14]sokakut  shkon.

Jelek kadife  veshurë

Si mos njeri në këtë dhè,

Me buzë duke qeshurë,

Ç'të ka hije moj  Mahmude!

KËSHTU E KËSHTU MË THANË

Kështu e kështu më thanë, s’kam për të besuarë.

Gjersa të të qasem pranë,

Menç jam i shkretuarë.

Do t’ikënj e të marrë dhenë,

Të kapërcenj shtatë male.

Më vjen keq për Mahmudenë,

Se m’i ranë shumë halle.

Thotë vetë Mahmudeja:

- Dua sultan Sulejmanë. (1)

Qysh të bënj, oh, un’ e mjera,

Së largu e kam meqanë.

Dhimitër Shuteriqi, në “Kënga e popullit”, faqe 313, edhe pse nënvizon se kënga është e Sulejman Naibit nga Berati dhe që njihet në popullsi “Kënga e Mahmudijes së  Sulejmanit”, nuk vë  në  dukje, pranë  tekstit, autorësinë  beratase  të  saj.

1.Sulltan, përdoret si lëvdatë  për  të  dashurin.

AMAN, O IM ATË

Aman, o imatë,

Le t’i flas  unë  trimit  t’ngratë!

Tash  tre  vjet e kam  provuar,

Një  të  keq  s’ia  kam  dëgjuar.

Aman, o mori  nanë,

Pash  Zotin  që  na  ka  dhanë!

Ma nep  ti  mua  Sulejmanë

Po m’atë  kamshti  sevdanë!

Aman, mori  diell,

Pash  Zotin  që  vran e kthiell

E shetitnë  shtatë  qiell,

As’ma  pe  dylberen time?

Aman  mori  hanë,

Pash    at’Zot që të  ka banë,

Kallëzomë  ti  Sulejmanë,

Të  shkoj e t’i  vete  pranë!

Kënga siç e dëshmojnë edhe vargjet është e Sulejman Naibit. Emri i Mahmudesë nuk na jepet si në dy këngët e mëparshme, sepse kënga na zbulohet perms fjalës së saj. Shih edhe afërsinë e vargurt të këngës së mëparshme “Të kapërcenj shtatë male” me vargun e strofës së tretë “E shetitnë shtatë  qiell”.

Dhimitër Shuteriqi nuk na e vë në dukje autorësinë e këngës në “Kënga e popullit” as në shënimet faqe 313, as pranë tekstit faqe 81, edhe pse e radhit pranë  këngës “Kështu e kështu më thanë”. Këngën e merr për të Shqipërisë së Mesme. Këngën e gjejmë të botuar edhe në “Këngë popullore lirike”, faqe 44. Gabimisht merret si këngë e Veriut, ndoshta nga format gege, që kanë qenë të përdorura, shpesh edhe për rimë, nga bejtexhinjtë beratas. U botua në gazetën “E vërteta”, 12 korrik 1994, dhe në “Qyteti i këngëve”, Berat, 1996, faqe 50 – 53.[15]

---

[1]-Evlija Çelebi, Shqipëria 350 vjet më parë, Horizont, Tiranë, fq 51.

[2]-Evlija Çelebi, Shqipëria 350 vjet më parë, Horizont,  Tiranë, fq 52.

[3]-Genciana Abazi-Egro, Nezim Berati, Divani  Shqip, Botimet Toena, Tiranë, 2009, fq 17.

[4]-Osman Myderrizi, Një dorëshkrim shqip i panjohur i Gjirokastrës, “Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës, Seria Shkencat Shoqërore”, 1 (1957), f.  177-200.

[5]-Tahir Dizdari, Fjalori i Orientalizmave  në gjuhën shqipe,  Instituti Shqiptar i Qytetërimit dhe mendimit Islam, Tiranë, fq 698.

[6]-Agim Mehqemeja, Këngë  popullore  të  Beratit, fq.

[7]-Naim Frashëri, Parathënia e Iliadhës së Omerit, Botimet Toena, Tiranë, Vepra 6, 2007, fq 290

[8]-NaimFrashëri, Parathënia e Iliadhës së Omerit, Botimet Toena, Tiranë, Vepra 6, 2007, fq 290.

[9]-Osman Myderrizi, Një  dorëshkrim shqip i panjohur  i  Gjirokastrës, “Buletin i Universitetit Shtetëror  të  Tiranës, Seria  Shkencat  Shoqërore”, 1 (1957): f. 177-200.

[10]-Ardian Vehbiu, Në mbrojtje të bejtexhinjve, Në mbrotje të bejtexhinjve (2006) http://xhaxhai. ëordpress.com/kulture/letersi/ne-mbrojtje-te-bejtexhinjve/

[11]-Tahir  Dizdari,  Fjalori  i  Orientalizmave  në  gjuhën shqipe,  Instituti  Shqiptar  i  Qytetërimit  dhe  mendimit Islam, Tiranë, fq 604.

[12]-Ferit Duka, Berati në kohën osmane (shek. XVI – XVIII, fq 79.

[13]-Arabisht: njeriut

[14]-Nga turqishtja, gazap. Kjo fjalë ka shumë kuptime, por në Toskëri sipas orientologut Dizdari përdoret edhe me kuptimin –ska më bukur se kaq.

[15]-Agim  Mehqemeja, Këngët  popullore  të  Beratit.