Nëse do tentonim të ndërtonim një histori të momenteve më të rëndësishme të
diasporës shqiptare do ta nisnim duke respektuar parimin kronologji me epokën
pas vdekjes së Heroit Kombëtar, Gjergj
Kastrioti-Skëndërbeut, epokë që shënoi valët të para të mëdha të emigrimit
shqiptar. Diaspora Shqiptare dha kontribute të shquara në lëvizjet kombëtare në
shtetet ku u vendos.
Arbëria Mesjetare kishte qenë një monadë kulturore e
Ballkanit, situatë kulturore të cilen e kish trashëguar Shqipëria që sipas
Shuflait në të pasqyrohet krejt kozmosi ballkanik me gjithë ngjyresat e veta
latine, greke, romane, bizantine, italiane dhe sllave, ku ende sot vezullojnë
kristale të shumta të gjendjes zanafillore, ku ende duken ato shtresa themelore
etnike të Gadishullit Ballkanik, ngulmimi dhe qendresa e të cilave u dha
gjuhëve ballkanike vulën e një fizionomije të përbashkët e ndihmoi edhe në
krijimin e një karakteri të përbashkët të kulturës mesjetare ballkanike.[1]
Ishte e natyrshme që ky kontekst kulturor të ishte transportuar edhe në
brigjet matanë Adriatikut. ,Ky kontekst kulturor e social do të
transmetohej i pacënuar në shekuj për shkak se shoqeritë rurale të Kalabrisë
ishin kryesisht shoqëri të mbyllura gjatë Mesjetës dhe për më tepër një pjesë e
madhe e kolonive arbëreshe dispononin statuse të veçanta , të vulosura me
dokumente diploma dhe priviligje[2],
çka garantonte ruajtjen e një origjinaliteti dhe autonomie kulturore të
pranueshme për kushtet e kohës.
Një rol tjetër të madh në këtë drejtim kishte luajtuar edhe identiteti
fetar i arbëreshëve, i ndryshëm nga popullsia vendase. Pavarësisht faktit se
në filllimet e shekullit të XVIII edhe ortodoksët kaluan në kultin latin qoftë
vullnetarisht, qoftë kur shtyheshin nga autoritetet, në fillimet e këtij
shekulli ata patën mundësi të kishin edhe seminaret e tyre , të destinuara për
formimin e klerit të ritit grek (thotë Clayer por ndoshta më mirë do të ishte
termi ortodoks), që dhanë po ashtu ndihmesën e tyre në formimin e një elite laike greko-shqiptare[3].Pikërisht
nga gjiri i këtij konteksti kulturor një shekull më vonë nën influencat e
fuqishme tëIluminizmit, luftërave Napoloniane dhe Romantizmit do të lindte dhe
do të merrte udhësendërtimi i një identiteti të veçantë kulturor e kombëtar që
në revokimin e së kaluarës heroike të epopesë skënderbejane të shekullit të XV
do të përpiqej të ngjizte një Shqipëri tjetër përtej detit. Një nga
përfaqësuesit më të mëdhenj të kësaj elite arbëreshe është padyshim Jeronim De
Rada që ndryshe nga paraardhësit e vet jo vetëm pati meritën që hapi siparin e
Romantizmit në letërsinë shqipe me veprën e tij “Këngët e Milosaos” 1836, por
për herë të parë e integroi letërsinë e një komuniteti të vogël në rrjedhat
europiane të kohës. Studimi dhe analizat e ndryshme letrare që ia janë bërë
“Këngëve të Milosaos” që nga botimi i parë i saj e deri më sot, përpos faktit
që kanë pasuruar leximet e ndryshme të saj, kanë lënë disi në hije kontekstin
historik e gjeografik të pasqyrimit të kohës historike në të cilën
De Rada vendos ngjarjet, toponimisë së vendeve të përmendura në poemë dhe
simboleve kulturore të veçanta.
Arvanitasit në Greqi u dalluan si luftëtarë të guximshëm të
Revolucionit Grek të vitit 1821 dhe nxorën nga gjiri i tyre figura të tilla si;
Marko Boçari, A. Kullurioti, Dhaskalina Bubulina etj. Në Itali Garibaldi i quan
Arbëreshët heronj të lëvizjes çlirimtare italiane dhe për bashkimin e vendit. Në
ditët e sotme problemi dhe statusi i popullsisë arvanitase në Greqi vazhdon të
jetë i mjegullt dhe disa ngjarje kulturore që kanë ndodhur brenda komunitetit
arvanitas mundtë konsiderohen si ngjarje që ringjallën një çështje
të harruar dhe që nën tendencat unifikuese të Globalizmit kishte tendenca për
tu harruar. Një nga veprimtarët më të rëndësishëm të ringjalljes
kulturore arvanitase gjatë viteve 1980-2000 është studiuesi, avokati dhe
publicisti Aristidh Kolia i cili në librin e vet “Arvanitët dhe
prejardhja e grekëve” i bëri jehonë sërish mitit pellazg të origjinës së
përbashkët greko-shqiptare që nga lashtësia dhe ripohonte me krenari se 90 nga
100 heronj të Kryengritjes janë arbër, por kjo jo vetëm që nuk përmendet nga
historianët tanë, por bëhet përpjekje të fshihet ky fakt dhe nga na tjetër të
përdëllëhet i gjithë populli arbëror.[4] Gjithësesi pavarësisht
kësaj ringjallje kulturore duhet pranuar fakti se popullsia arvanitase në Greqi
edhe pse për një kohë shumë të gjatë kish ruajtur një identitet të fortë
gjuhësor të veçantë të dëshmuar edhe nga udhëtarë të shumtë të huaj që vizituan
territoret greke në 50 vjeçarin e parë të shekullit të XIX, madje dhe në hapat
e para të zgjimit kombëtar të shqiptarëve kishte pasur aktivistë të shquar që
kishin marrë pjesë në lëvizjen nacionaliste shqiptare si Anastas Kullurioti, në
vitet 90-të paraqitej me me një ndërgjegje helenike si rezultat i shumë
proceseve asimilues që kishin ndodhur një shekull e gjysëm më parë që me
themelimin e mbretërisë së re greke. Këto procese asimiluese ishin bazuar në
ato karekteristika që kishin ndihmuar për të themeluar kombin grek si
identiteti fetar,urbanizimi i menjëhershëm që hyri mbretëria e re greke dhe
sidomos rajoni i Atikës ku kjo popullsi ishte më tepër e përqendruar. Si të
krishterë ortodoksë që ishin,dhe duke qenë se ortodoksia ishte në themel të
identitetit helen modern që po lindte, shumë prej tyre kishin marrë në luftën
për çlirim, disa prej tyre madje u bënë dhe udhëheqës të saj. Njëlloj si në
shekujt e mëparshëm helenizmi ndihmohej nga përzierja dhe moskompaktësia e disa
popullsive, si dhe procesi i urbanizimit. Mungesa e një tradite letrare
vepronte po kështu në këtë drejtim. Rrjeti i arsimimit greqisht që po
zhvillohej ishte, sëbashku me Kishën, një motor i fuqishëm i greqizimit,
veçanrisht kur u shtuan përpjekjet për të shkolluar dhe vajzat. Por, ajo që
ndihmoi në fshirjen e gjuhës shqipe ishte dhe zhvlerësimi i saj social, të
paktën në hapësirën publike: të flisje shqip do të thoshte t’i përkisje
shtresës më të ulët të shoqërisë neo-helenike, domethënë të ishe fshatar ose
marinar, kuse të flisje greqisht kishte kuptimin e të qenit një “helen i
vërtetë”.[5]
Pikërisht ky dyzim kulturor kish influencuar më tepër helenizmin por i kish
dhënë jetë dhe një literature të tërë në greqisht të shkruar nga nga anëtarë të
shquar të kësaj popullsie për origjinën e përbashkët të kombeve grek dhe
shqiptar si dhe përpjekjeve për të krijuar një monarki të përbashkët
greko-shqiptare.
Gjatë pushtimit osman, sidomos në Rilindjen Kombëtare kolonitë shqiptare
mbajtën lidhje të vazhdueshme me atdheun dhe dhanë kontribute të shquara në
lëvizjen kombëtare dhe shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë. Rilindësit e
mëdhenj që nga Naum Veqilharxhi, Jeronim De Rada, princesa rumune me origjinë
shqiptare Elena Gjika ose D. D’Istria, Andon Zako Çajupi, Thimi Mitko, Fan
Stilian Noli, Faik Konica ishin personalitete të shquara të diasporës në
hartimin e programit të Lëvizjes Kombëtare shqiptare, në zhvillimin e arsimit
dhe të kulturës, në krijimin e shoqërive patriotike etj. Kolonitë shqiptare
vazhduan veprimtarinë e tyre edhe pas krijimit të shtetit shqiptar. Ato e
mbështetën atë hap pas hapi në rrugën e gjatë të konsolidimit të tij, të
afirmimit në botën ndërkombëtare për demokratizimin dhe lidhjet e tij me popujt
e tjerë etj. Shqiptarët e Bukureshtit kanë dhënë një kontribut të rëndësishëm
për zgjidhjen e çështjes kombëtare shqiptare. Ndër emrat më të spikatur mbetet
Elena Gjika, e cila ka pasur një korrespodencë të dendur me rilindasit
shqiptarë si Thimi Mitko, Zef Jubani, Dhimitër Kamarda, Jeronim de Rada etj. Duke
folur për princeshën rumune me origjinë shqiptare, Dhimitër Kamarda ka thënë:
“Ajo kishte mirësinë e engjëllit, hiret e fisnikërisë, të cilat e bënin një
krijesë të veçantë”. Elena Gjika ishte një historiane, filologe dhe etnologe me
njohuri të thella. Dhimitër Kamarda e ka quajtur Dora d’Istrian “Unazë
qytetërimi ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit”.[6] Në vitin 1881 intelektualët
shqiptarë që jetonin në Rumani, në një mbledhje në shtëpinë e Vasil Terpos në
Bukuresht, themeluan një shoqëri për të shtypur libra në gjuhën shqipe, të
cilën e quajtën “Deg’ e shoqërisë së Stambollit për vivlla shqipe”. Roli dhe
rëndësia e kësaj shoqërie për forcimin e ndërgjegjes kombëtare shqiptare është
mjaft i çmuar. Prej ditës së themelimit numri i anëtarëve të shoqërisë rritej
vazhdimish, prandaj më 1884 u vendos që shoqëria të quhej “Drita”. Kjo shoqëri
pati rol kryesor në organizimin e jetës kulturore dhe politike të shqiptarëve
të Bukureshtit. Drejtimin e
shoqërisë kulturore-letrare “Drita” e mori Anastas Avramidhi Laçke, një pasanik
nga Korça. Vite më vonë u krijuan edhe dy shoqëri të tjera. Kështu më 1886,
Nikolla Naço themeloi të parën Shoqëri Kulturore Shqiptare “Drita”, me seli në
Bukuresht, ndërsa më 1887 u themelua shoqëria “Dituria”, nën kryesinë e Kristaq
Duros. Shoqëria kulturore “Drita” merrej me edukimin e të rinjve shqiptarë në
Shkollën Normale të Bukureshtit,[7]
ndërsa shoqëria “Dituria” zhvilloi një veprimtari të fuqishme për botimin e
librave shkollorë dhe të përhapjes së arsimit në gjuhën shqipe.[8] Më
1888 në Bukuresht u botua e përjavshmja dygjuhëshe (shqip e rumanisht)
“Shqiptari” (Albanezul), ndërsa më 1891 u botua “Apel à nos frères albanais”.
Më 1897 sheh dritën e botimit gazeta “Shqipëria”, e drejtuar nga Visar Dodani,
ndërsa një vit më vonë, më 1898 organi tjetër “Ylli i Shqipërisë”, në tri
gjuhë: shqip, greqisht e frëngjisht. Ja vlen të theksojmë se “Shqiptari”, me
disa ndërprerje, vazhdoi të botohej deri më 1903.
Në vitin 1898, në Bukuresht, intelektualët shqiptarë
Visar Dodani, Faik Konica, Pandeli Evangjeli etj., mbajtën një kuvend ku u
trajtuan probleme të ndryshme të arsimimit dhe edukimit të shqiptarëve. Këta
intelektualë shqiptarë kërkonin nga sulltani që të mësohet gjuha shqipe në të
gjitha shkollat shqipe në Shqipëri. Kur shtypi europian lajmëronte se
shqiptarët ishin ngritur kundër perandorisë osmane dhe revista “La nazione
Albanese” shkruante për situatën e vështirë të popullit shqiptar nën sundimin
osman, shqiptarët e Rumanisë nuk mund të rrinin indiferentë. Intelektualët
shqiptarë Visar Dodani, Dr. Ibrahim Temo, Dervish Hima, Nikolla Naço etj., me
ndihmën e bashkatdhetarëve tjerë shqiptarë dhanë një kontribut të
jashtzakonshëm në organizimin e popullit shqiptar në luftë për pavarësi. Në
Bukuresht botoheshin tekstet shkollore, që i hartonin intelektualët shqiptarë
që jetonin
e vepronin në Stamboll. Në
janar të vitit 1907 u themelua shoqëria “Bashkimi”, nga shkrirja e të gjitha
shoqërive që ndodheshin në Bukuresht. Eksponentët kryesorë të kësaj shoqërie
qenë: Anastas Lakçe, Vangjel Çeço, Spiro Maçuka, Kristo Luarasi, Sotir Peçi
etj.
Më 1908 shqiptarët e Bukureshtit të udhëhequr nga Nikolla Naço[9] mundën të hapnin një kishë për shqiptarët. Anëtarët e
kolonisë mblodhën fonde për ndërtesën e kishës dhe për pagesën e meshtarit. Si
kishë u zgjodh Shën Gjergji i Vjetër, ndërsa si meshtar caktuan atë Harallamb
Çalamanin.[10] Gjithashtu me fondet e grumbulluara u ble një organo dhe
u sigurua pagesa e drejtuesit të korit të kishës, që ishte një nga muzikantët e
njohur prof. Kiriak.[11] Ngjarje e shënuar ishte mesha e parë në gjuhën shqipe më
1908, ku pa dyshim kori kishtar i kolonisë shqiptare të Bukureshtit ishte pjesë
e saj. Shqiptarët e Bukureshtit kishin korin[12] kishtar dhe kishin marrë me qira një sallë që bënin
provat. Përveç këngëve patriotike shqiptare, kori mësoi edhe himnin e Rumanisë,
i cili titullohej “Mbi flamurin tonë”.[13] Shqiptarët e Rumanisë të entuzjazmuar prej këtij himni
iu lutën Asdrenit që t’i përshtaste vargjet në gjuhën shqipe. Asdreni përshtati
fjalët shqipe sipas melodisë së himnit rumun dhe tekstin e titulloi “Betimi mbi
flamur”. Ky himn u
popullarizua shumë tek shqiptarët e Bukureshtit dhe mbërriti në atdhe me anën e
Tashko Ilos dhe Hilë Mosit. Këta të fundit sollën partiturat e himnit në Korçë
dhe më pas e përhapën në gjithë Shqipërinë. Hilë Mosi, i cili kishte prirje për
muzikë bëri përshtatjen e himnit në gjuhën shqipe sipas muzikës rumune. Ky himn ka shoqëruar ngritjen e flamurit në
Vlorë, më 28 nëntor të vitit 1912. Më 5
nëntor 1912, Ismail Qemali mblodhi patriotët shqiptarë në hotelin “Continental”
të Bukureshtit, ku diskutuan për pavarësinë e Shqipërisë. Ismail Qemali në
fjalën e tij theksoi “Tjetër shpëtim për Shqipërinë nuk ka, përveçse të gjenden
ca atdhetarë me guxim dhe bashkë me mua të hyjmë në Shqipëri dhe të kasnecojmë
vetëqeverimin e saj”.[14] Një
dokument që mban datën 5 nëntor 1912 bën fjalë për mbledhjen historike të
shqiptarëve të Bukureshtit, nën kryesinë e Ismail Qemalit.[15] Ismail Qemali, sikurse njoftonte gazeta “Universul”
(Gjithësia), e datës 22.10.1912, kishte mbërritur në Bukuresht një ditë më
parë. Në mbledhjen e drejtuar nga Ismail Qemali, morën pjesë Luigj Gurakuqi, Aleksandër
Stavre Drenova (Asdreni), Akile Eftimiu, Dhimitër Berati etj. Pra shpallja e
pavarësisë dhe formimi i Qeverisë së Parë Kombëtare Shqiptare janë vendosur në
Bukuresht. Mbledhja e Bukureshtit ngarkoi Ismail Qemalin dhe delegacionin e tij
të kontaktonte me përfaqësuesit diplomatikë të Fuqive të Mëdha dhe të merrte
aprovimin për shpalljen e pavarësisë dhe formimin e shtetit të ri shqiptar.
Diaspora shqiptare në SH.B.A ka protagonistëve të saj Fan S. Nolin dhe Faik Konicën. Shoqëria
“Vatra” përbën pa dyshim një nga historitë më të suksesshme të organizmit të
shqiptarëve përgjatë këtij shekulli. E lindur dhe e organizuar si një kopje e
shoqërive të tjera që shqiptarët patën krijuar në Rumani, Bullgari, Egjipt e
Turqi, “Vatra” pati meritën që duke përqafuar mentalitetin dhe etikën e punës
të vendit ku u krijua të shndërrohej në një përfaqësi dinjitoze të shqiptarëve
në botë dhe të kontribuonte si askush tjetër në themelimin dhe fuqizimin e
shtetit shqiptar. Për më tepër Shoqëria “Vatra” është fiksuar në memorien shtet
formuese shqiptare si shprehësja e parë e konceptit të vullnetarizmit pasi
ishte pothuajse shoqëria e vetme shqiptare në botë që vazhdimisht u bë
promotore e ngjarjeve në Shqipëri nëpërmjet pjesëmarrjes së drejtë për së
drejtë të vullnetarëve të saj në ngjarjet e mëdha të kryengritjes së
përgjithshme të vitit 1912, Luftës së Vlorës apo dhe ndërtimit dhe konsolidimit
të shtetit shqiptar në periudhën 1920-1924. Aq i madh, i njohur dhe i pranuar
gjerësisht ishte ky kontribut i “Vatrës” sa ajo ishte e vetmja shoqëri
patriotike që u lejua të përfaqësohej me një deputet të saj në parlamentin
shqiptar 1921-1924. Emigracioni i punës
në Shqipëri arriti kulmin në fund të shek. XIX dhe fillimit të shek. XX, i
shkaktuar nga proceset e industrializimit dhe urbanizimit të shpejtë në shumë
vende evropiane dhe në Amerikën e Veriut. Gjatë gjithë kësaj periudhe, një
numër i madh i shqiptarëve emigruan për arsye politike dhe ekonomike, si: Gjon
Mili, Stavro Skëndi etj.
Në mars të vitit 1991, pas rënies së diktaturës dhe zgjedhjeve të para
demokratike, vetëm pak ditë, më shumë se 24,000 shqiptarë u ulën në brigjet e
Italisë, një ngjarje që konsiderohej si një krizë kombëtare për Italinë dhe
Shqipërinë. Mijëra e mijëra qytetarë u larguan duke lënë pas adheun e tyre,
tokën, shtëpinë dhe të afërmit. Në të gjitha periudhat veprimtaria ekonomike e
emigrantëve shqiptarë mbeti një faktor i rëndësishëm ekonomik në buxhetin e
familjeve të tyre dhe më pas të shtetit shqiptar. Diaspora e re bën përpjekje
të mëdha për t’u integruar me sukses në jetën ekonomike, politike dhe kulturore
të vendeve pritëse, ndikon në zhvillimet e Shqipërisë dhe shërben si urë
lidhëse ndërmjet vendit amë dhe vendeve pritëse. Diaspora Shqiptare në shumë
raste e pasuruar me elementë të rinj dhe të shkolluar në perëndim, dha ndihmesë
në pluralizmin e ideve, në emancipimin e politikës shqiptare dhe të gjithë
opinionit.
Bibliografi:
1-
Arkivi Qendror i Shtetit,
Fondi 71, Dosje 1, Nr. 71.283. Qeveria
e Përkohshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj, Nëntor 1912-Janar 1914,
përpunuar e redaktuar nga Dhimitër Kotini, Xhavit Struga, Fane Veizi, Mediha
Shuteriqi, Kleanthi Dedi, botim i Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave
Shtetërore, Tiranë, 1963.
2-
Aristidh
Kolia. Arvanitët dhe prejardhja e grekëve.
Tiranë; Toena, 2008
3-
Ilir
Ikonomi, Pavarësia. Udhëtimi i paharruar i Ismail Qemalit,
UET Press, Tiranë, 2012.
4-
Nathalie Clayer. Në fillimet e
nacionalizmit shqiptar.Lindja e një kombi me shumicë myslimane në Europë. Tiranë: Përpjekja, 2009
5-
Vehbi Bala, Jeta e Elena Gjikës “Dora d’Istrias”, Tiranë 1967.
6-
Oliver Jens Schmitt “Arbëria Venedike1392-1479” K and L, Tiranë, 2006.
[2] Nathalie Clayer. Në fillimet e nacionalizmit
shqiptar.Lindja e një kombi me shumicë myslimane
në Europë. Tiranë: Përpjekja, 2009, fq
122
[3] Po
aty, fq 122
[5] Nathalie Clayer. Në fillimet e nacionalizmit
shqiptar.Lindja e një kombi me shumicë myslimane
në Europë. Tiranë: Përpjekja, 2009,faqe
119-120
[6]-Vehbi Bala, Jeta e Elena Gjikës “Dora d’Istrias”, Tiranë 1967, faqe 101; Vehbi
Bala, Ahmet Kondo, Fjalori Enciklopedik
Shqiptar, Akademia e Shkencave, Tiranë, 2008, faqe 834.
[7]-Shkolla Normale e Bukureshtit u çel në vitin 1892.
[8]-Disa nga librat që u botuan në
shtypshkronjën e Bukureshtit në vitin 1886 qenë: “Bagëti e Bujqësija”, “Vjersha
për mësonjëtoret e para”, “E këndimit të çunave këndonjëtoreja” me dy vëllime,
“Istori e përgjithshme” dhe “Dituritë”. Historia
e Popullit Shqiptar, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Volumi II, Toena,
Tiranë 2002, faqe 354.
[9]-Nikolla Naço
ishte zgjedhur kryetar i Shoqërisë "Drita" në Bukuresht. Prej vitesh
kishte punuar për themelimin e shkollave shqipe dhe për përkthimin e librave në
gjuhën shqipe. Që në vitin 1893 në Bukuresht
funksiononte shkolla normale shqipe nën drejtimin e Nikolla Naços, e cila
financohej nga familja rumune Butulesku. Për ngritjen e shkollës Naço u
përgëzua nga Mihal Grameno. Nikolla Naço ka vdekur më 24 prill të vitit 1913.
[10]-Atë Harallamb Çalamani ishte me
origjinë nga Berati dhe vinte nga Patriarkana e Stambollit. Ai u zgjodh
meshtari i komunitetit shqiptar të Bukureshtit.
[11]-Kiriak Georgesku (1866-1929) ka
qenë profesor në Konservatorin e Bukureshtit. Punën e prof. Kiriakut më vonë e
vijoi Ionesku, një djalë 25-vjeçar, që ishte specializuar për këngë korale
kishtare.
[12]-Kori
përbëhej nga 30 vetë. Ndër ta mund të përmendim
vëllezërit Dhimitër dhe Grigor Zografi, Dhimitër Kalakuçi, Ilia Teodoru,
Pandel Durmishi, Rafail Anastasiu, Andrea Alizoti, Jani Danga etj.
[13]-Himni
kombëtar i Rumanisë është shkruar nga poeti Ioan Barsan dhe është kompozuar
prej Ciprian Porumbeskut. Valbona Karakaçi, Himni kombëtar i shqiptarëve, Naimi, Tiranë, 2009, faqe 98.
[14]-Ilir
Ikonomi, Pavarësia. Udhëtimi
i paharruar i Ismail Qemalit,
UET Press, Tiranë, 2012, faqe 74.
[15]-
Arkivi Qendror i Shtetit, Fondi 71, Dosje 1, Nr. 71.283. Qeveria e Përkohshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj,
Nëntor 1912-Janar 1914, përpunuar e redaktuar nga Dhimitër Kotini, Xhavit
Struga, Fane Veizi, Mediha Shuteriqi, Kleanthi Dedi, botim i Drejtorisë së
Përgjithshme të Arkivave Shtetërore, Tiranë, 1963, faqe 25-26.
No comments:
Post a Comment