Studimi
i nacionalizmit ndër shqiptarët paraqet vazhdimisht sfida. Pikëpyetje të mëdha
ngrihen përsa i përket përqafimit të tij nga popullata shqiptare pasi asnjë nga
skemat e njohura të studiuesve nuk u përshtatet zhvillimeve kulturore dhe
politike të zgjimit kombëtar të shqiptarëve. Pothuajse në të gjithë literaturën
ekzistuese rreth lindjes dhe shfaqjes të nacionalizmit mes shqiptarëve
nënvizohet fakti se kjo rrymë pati vështirësi për tu përqafuar nga ta dhe se u
zhvillua më vonë se në etnitë dhe popullsitë e tjera të Ballkanit. Në këtë
përcaktim dhe konkluzion arrihet duke pasur parasysh faktin se shqiptarët
formuan të fundit shtetin e tyre kombëtar në Ballkan dhe se procesi i formimit
të kombit shqiptar rrjedhimisht ishte më i ngadalshëm.
Ky
konstatim sigurisht që mbulon një pjesë të së vërtetës por duhen nënvizuar disa
aspekte që meritojnë vëmendje, të cilat përpiqen që nacionalizmin dhe zgjimin
kulturor te shqiptarët ta shtyjnë përtej datës së dërgimit të letrës së Naum
Veqilharxhit, nipit të vet Jani Cales, datë dhe letër që përgjithësisht nga
historiografia zyrtare shqiptare mbahen si datat e fillimeve të zgjimit
kulturor të tyre dhe vitit 1878, vitit emblematik të Lidhjes Shqiptare të
Prizrenit që mbahet si viti i shprehjes së nacionalizmit shqiptar. Kështu p.sh
studiuesi Dritan Egro në artikullin e vet “Rrënjët e Nacionalizmit Shqiptar”
duke u nisur nga një ngjarje e shënuar e afirmimit të kombësisë shqiptare si
ishte Lidhja Shqiptare e Prizrenit nënvizon faktin se zhvillimet politike ndërkombëtare që çuan në krijimin Lidhjes së
Prizrenit nxorën në pah një nivel të avancuar jo të mendimit, por të veprimit
politik të nacionalizmit shqiptar. Kjo na bën të mendojmë se format më të
hershme të tij duhet t’i kërkojmë edhe më herët. Gjeneza e lëvizjes nacionale
të një populli shënohet atëherë kur një individ apo një grup individësh
shpallin se ai komb ekziston dhe ai/ata individë marrin përsipër ta provojnë
një realitet të tillë. Pra, gjeneza e lëvizjes nacionale të një populli lind
kur lind mendimi politik për të jetuar më vete, kur lind ideja e mëvetësisë
kombëtare.[1]
Pikërisht
kjo ndarje midis mendimit dhe veprimit besoj se është thelbësore për të
trajtuar fillesat e nacionalizmit shqiptar, parë kjo dhe në një rrafsh
krahasues sidomos me zhvillimet e Revolucionit Grek, si revolucion që tronditi
gjithë botën Ballkanike. Pas këtij zhvillimi të vrullshëm që po kalonin
territoret greke që po fitonin pavarësinë prej Perandorisë Otomane, natyrshëm
shtrohet pyetja se në se statusquo-ja
politike ndryshon si rezultat i një konstelacioni të ri politik, është krejt e
natyrshme që elementët e çdo grupi të caktuar etnik brenda një formacioni
shtetëror multietnik të tentojnë të vënë në pah ato elementë që ata i
bashkojnë, madje të shkojnë edhe më tej, duke insistuar për të ekspozuar veten
si një grup me veçori të spikatura, të ndryshme nga të tjerat, për më tepër nga
fqinjët, duke e bërë atë të jetë sui generis. Është logjike të mendosh që vetëm
kështu çdo grup etnik të luftojë për të siguruar mbijetesën, madje në kushte
optimale të aspirojë edhe për sundim mbi fqinjët.[2]
Të
njësosh mendimin me aksionin politik si bëjnë disa studiues të huaj që kanë
studiuar nacional shqiptar si Nathalie Clayer dhe Nura Bozbora përkatësisht në
veprat “Në fillimet e nacionalizmit shqiptar-Lindja e një kombi me shumicë myslimane
në Evropë” dhe “Shqipëria dhe nacionalizmi shqiptar në Perandorinë Otomane”
është njëlloj si të thuash se nacionalizmi në Greqi lindi në vitin 1821 dhe të
përjashtosh një periudhë disa vjeçare para kësaj date që e analizuam më lart.
Një
mendim interesant ka shprehur dhe studiuesi e publicisti Tajar Zavalani në artikullin
e tij “Albanian Nationalism,” të botuar në përmbledhje artikujsh “Nationalism
in Eastern Europe” dhe të përmbledhur dhe edituar nga Peter Sugar dhe Ivo John
Lederer në 1969. Është interesant fakti që Zavalani është i pari që tregon se
rrënjët e nacionalizmit shqiptar duhen kërkuar në periudhën e pashallëqeve. Përmes
një analize të kujdesshme të Historisë së Shqipërisë, rrafshit ballkanik dhe
konfigurimit të raportit të forcave të Fuqive të Mëdha, Zavalani mbështet tezën
që rrënjët e nacionalizmit shqiptar duhen kërkuar në vetadministrimin e
Pashallëkëve shqiptare dhe në
kundërvënien e tyre me pushtetin otoman qendror. Sipas Zavalanit, ata( Ali Pasha Tepelena dhe Bushatlliu) bënë të mundur të bashkojnë për dekada me
radhë pjesë të konsiderueshme të vendit nën një administratë të përbashkët, të
nënshtronin partikularizmin e një numri të shumtë të feudalëve lokalë, të organizonin klane nga besime të ndryshme fetare
për të bashkëpunuar në kohë paqeje dhe lufte mes tyre. Edhe pse përdornin
metoda të ndryshme, të dy, Aliu dhe Bushatlliu i mësuan bashkëpatriotet e tyre
avantazhet e një qeverie të centralizuar, dhe duke udhëhequr myslimanët në
beteja kundër Sulltanit Kalif ata shkatërruan me sukses besimin se çdo mysliman
ishte një turk me interesat e përfaqësuara më mirë nga Porta e Lartë.
Solidariteti lokal përtej niveleve klanore u shfaq në Shqipëri nën udhëheqjen e
tyre. Ky precedent, ndonse ishte i një rëndësie të përkohshme për kohën, u bë e
rëndësishme një gjysëm shekulli më vonë kur Ali Pasha dhe Bushatllinjtë u bënë
heronj në sytë e nacionalistëve shqiptarë të cilët i panë përpjekjet e tyre si
manifestime të hershme të nacionalizmit.[3]
Kjo pikëpamje e tij është origjinale pasi nuk
gjendet as në Historinë e Shqipërisë së botuar nga Instituti i Historisë,
Vëllimi I dhe II 1959, por as në “Zgjimi nacionalist shqiptar” i Stavro Skëndit
botuar në Princeton në 1967. Gjithsesi deri më tash nuk ka akoma fakte bindëse
për të mbrojtur këtë tezë dhe ndoshta një studim më i thelluar i
dokumentacionit edhe në gjuhët osmanishte, greqishte sllavishte do të hidhte më
shumë dritë mbi këto çështje të debatuara si p.sh dokumenti që përmend historiani
dhe studiuesi Egro në artikullin e vet të shkruar nga gjyshi i Ismail Qemal
Vlorës. Interesant në këtë letër është fakti që përveçse fjalisë të “mblidhemi
për të diskutuar rreth avenirit të vendit tonë” fill pas zhvillimeve të
konfliktit të zgjatur greko-otoman, është dhe përdorimi i termit vatan nga një term tradicionalisht i përdorur në
gjuhën politike të Islamit në kuptimin atdhe i myslimanëve (homeland of
muslims), në këtë dokument përdoret me kuptimin atdhe kombëtar (patria).
Ndoshta ky dokument është nga të parët në gjuhën politike osmane kur ky term
pëson një ndryshim të tillë semantik.[4]
Ekzistenca
e këtij dokumenti, i shkruar nga një përfaqësues i denjë i elitës shqiptare
myslimane të kohës hedh dritë dhe mund të fillojë të
dekonstruktojë një klishe që është vërejtur në studimet rreth
nacionalizmit të shqiptarëve , ku zakonisht zgjimi kombëtar dhe
kulturor është parë më së pari në pjesët e popullsisë shqiptare që i
kanë përkitur besimeve kristiane dhe më vonë në ato që i përkisnin besimit
islam. Kjo tendencë për ta parë zgjimin kulturor dhe aksionet politike të
shqiptarëve në këtë lloj mënyre shpesh herë ka theksuar partikularizmin e
ndjenjës nacionale dhe identitetit kombëtar të popullsisë shqiptare sesa
unitetin shpirtëror që mesa duket zotëronte kjo popullsi, përderisa në fillimet
e shekullit të XX mundi të krijonte shtetin e vet kombëtar të bazuar në modelin
e shtetit komb dhe të inspiruar nga nacionalizmi.
Për
shkak të zhvillimeve të mëvonshme të shtet ndërtimit të shqiptarëve ku ideja e
kombformimit më tepër u pa si një aksion i grupeve dhe elitave të lidhura me
Europën duke përjashtuar evolumimin e cilësive shtetformuese të elitës
shqiptare të Pashallaqëve dhe influencës së ligjërimit orientalist të dëshmive
të udhëtarëve të huaj, ato u panë si pushtete politike që ushqyen despotizmin
oriental dhe mbartës vesesh e prapambetje mes shqiptarëve . Një rast tipik në mendimin
politik e historiografik shqiptar që nis në vitet 30’ dhe evolon deri në fund
të viteve 60’, është vepra publicistike,historike e teorike e Tajar Zavalanit.
Në
fillim të viteve 30’ Zavalani shkruante se Ali
Pashë Tepelena u bë eksponent i satrapizmës feudale dhe u rebelua kundër
Sulltanit. Bushatllinjtë në Shkodër kundërshtuan po për ato shkaqe. Le të mos
vij dikush e të na thotë se këta udhëhiqeshin nga një ide shqiptare. Prova
është se kur grekërit i propozuan satrapit të Janinës t’u printe luftën kundër
Sulltanit, ai u përgjigj se nuk kish ndërmend të ndahej prej “babe”, por vetëm
nuk i pëlqenin reformat...sepse e dëmtonin finaciarisht. [5]Më
tej ai sqaron se rebelimi i krerëve feudalë shqiptarë me në krye Ali Pashë
Tepelenën, ishte rezultat i kundërshtimit të reformave që po ndërmerrte
Perandoria otomane sesa një revoltë me sfond nacionalist. Qendralizmi
adminstrativ dhe fiskal, mbledhja e taksave nga ana e nëpunësve direkt të Bab
Alisë, zhdukja e spahillëkut, vendosja e garancive juridike, me një fjalë të
gjitha reformat e dekretuara me Tanzimatin nuk u pëlqenin feudualëve shqiptarë
të mësuar të ushtrojnë mbi krahinat e veta një pushtet të pakufizuar.[6]
Pra si shikohet, ka një kapërcim të madh
në gjykimin për periudhën e Pashallëqëve që shkon nga rezistencë antireforma në fillimet e
viteve 30’ dhe gjykimit për rrënjët e
nacionalizmit në mendimin historik të Zavalanit në vitin 1969. Pavarësisht këtij
gjykimi pozitiv për Pashallëqet shqiptare në 1969, si mbartëse primordiale të nacionalizmit
shqiptar, duket se Zavalani nuk i ka shpëtuar tendencës së një njësimi
historiografik që ka egzistuar dhe në shkrimin e historisë në Shqipëri kur
thekson se zotëruesit e Janinës dhe
Shkodrës nuk ishin nacionalistë. Madje dhe patriotizmi i tyre mund të vihet në
pikëpyetje, megjithëse e bënë zakon të bëheshin shqiptarë kur i përshtatej
qëllimit të tyre. Pa dyshim motivi i tyre kryesor për veprim ishte epshi për pushtet
dhe pasuri.[7]
Gjithësesi pas këtij përcaktimi nënçmues për elitën e Pashallëqeve, ku i
shikon më tepër si pricër feudalë të
prapambetur mesjetës së hershme sesa si
princër feudalë që aspirojnë bashkimin dhe administrimin e vetëm të zotërimeve të
tyre, duket se Zavalani i vlerëson sërish kur nënvizon se çdo studim i nacionalizmit shqiptar në kohët moderne duhet të fillojë
me ta[8].
Mirëpo,
pavarësisht këtij sugjerimi të Zavalanit, dokumentat historike që disponojmë
nuk mund të flasim se Ali Pasha Tepelena përqafoi
instrumentet e nacionalizmit siç i shikojmë më vonë në themelimin e shteteve
kombëtarë[9],
por mund të flasim për lindjen e një epoke protonacionaliste e cila lindi nën
ndikimin e një ndryshimi thelbësor që pësoi territori i
pronës i private dhe shfrytëzimi i saj, në kalimin nga sistemi i timarit në atë
të çifligut, gjatë sundimit të tij. Me
protonacionalizëm nënkuptojmë situatën e re sociale që krijohet me zëvendësimin
e kategorive të vjetra shoqërore me parime të reja organizimi
shoqëror dhe daljen në pah të treguesve tradicionalë të formimit të bashkësisë
si gjuha, etnia dhe besimi fetar.[10]
Konstatimi
historiografik i Tajar Zavalanit hedh më tepër dritë mbi ngjarjet e mëvonshme
historike të periudhës së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe pjekurisë dhe
maturisë së shqiptarëve për të dalë me një program të qartë politik. Lidhja
Shqiptare e Prizrenit përfaqëson unitetin e kombit shqiptar, pasi ishte një
krijesë e Komitetit Shqiptar të Stambollit që përbëhej nga intelektualët
shqiptarë më të shquar të të gjithë krahinave të Shqipërisë e krijuar në
kryeqendrën e Kosovës, që përfaqësonte elementin e forcës më të suksesshëm
shqiptar në Perandorinë Otomane. Për më tepër vendimet e saj prekën si Veriun
dhe Jugun, Lindjen dhe Perëndimin e Shqipërisë, duke i dhënë kohezionin e duhur
shoqëror dhe kombëtar shqiptarëve. Në një farë mënyrë veprimi politik i Lidhjes
së Prizrenit trashëgoi kohezionin territorial, organizmin e përpjekjeve të
përbashkëta për të vetqeverisur midis të krishterëve dhe myslimanëve shqiptarë si
dhe kundërvënien ndaj autoritetit osman.Këtë kohezion shoqëror dhe
kombëtar, Tajar Zavalani në veprën e vet
historiografike i zbuloi rrënjët e veta, duke e shtyrë të paktën 50 vjet më
parë dhe duke i dhënë kështu historisë së zhvillimit të kombit të vet, të
njëjtën kohë emancipimi si dhe kombet e tjerë ballkanikë.
Një
studim më i detajuar i përpjekejeve të elitës feudale shqiptare në ngjarjet e
pas revolucionit grek dhe revoltës serbe në rajon do të bëjë të mundur që të shikohen
qartë hapat drejt një pavarësimi
fillimisht në mendim dhe pastaj në aksion politik. Një vend të rëndësishëm në këtë
drejtim zë tejkalimi i vetvetes së kësaj elite dhe shndrrimi i saj nga një
instrument mbështetës ndaj Perandorisë Osmane në një instrument kundërshtues të
reformave të Tanzimatit, jo thjesht si aksion regresiv për të ruajtur një
gjendje të vjetëruar të elementëve të shtetformimit osman por më tepër si
rezultat i humbjes së gjysëm autonomisë vetqeverisëse që kish lënë kaq shumë
gjurmë në territor , kulturë dhe besim fetar. Kombinimi i kësaj përpjekeje me
zgjimin kulturor e kërkimin e rrënjëve në
koloninë arbëreshe në Itali me kryeqendër Napolin, lëvrimin e gjuhës shqipe dhe
mbledhjes së folklorit nga Zef Jubani në Shkodër, veprimtarinë e trashëgimtarëve
kulturorë të Pashallëkut të Janinës si Vangjel Meksi, Stefan Postenani, Anastas
Byku,Kostandin Kristoforidhi, Jani Vreto
etj dhe përqafimin e iluminizmit nga elita myslimane shqiptare e shkolluar
në Zosimea si Abedin Dino, Ismail
Qemali, vëllezërit Frashëri do të realizonin ngjizjen e nacionalizmit shqiptar
dhe manifestimet e drejtë përsë drejta të tij në mendimin politik e kulturor
shqiptar.
Suplementi
Rilindësi, 11.10.2015, fq 18-19
[1]Dritan Egro “Rrënjët e
Nacionalizmit Shqiptar” në
http://www.arkivalajmeve.com/Rrenjet-e-nacionalizmit-shqiptar.320944/
[2]
Dritan Egro “Rrënjët e Nacionalizmit
Shqiptar” në http://www.arkivalajmeve.com/Rrenjet-e-nacionalizmit-shqiptar.320944/
[3]
Tajar Zavalani. Albanian Nationalism. Në Nationalism in Eastern Europe edited by Peter Sugar and Ivo John Lederer.
Ëashington: Ëashington University Press, fq 59
[4]
Dritan Egro “Rrënjët e Nacionalizmit
Shqiptar” në http://www.arkivalajmeve.com/Rrenjet-e-nacionalizmit-shqiptar.320944/
[5]TajarZavalani.
Misioni i shekullittë XX. Plejad:2003, fq 88
[6]
Po aty fq 88
[7]
Tajar Zavalani. Albanian Nationalism. Nationalism in Eastern Europe edited by Peter Sugar and Ivo John Lederer. Washington:
1969, Washington University Press, fq 59
[8]
Tajar Zavalani. Albanian Nationalism. Nationalism in Eastern Europe edited by Peter Sugar and Ivo John Lederer.
Washington: 1969, Washington University Press, fq 59
[9]Katherine
Flemming. Bonaparti Mysliman.Tiranë. Dituria:2002,faqe 214
No comments:
Post a Comment