Gjuha dhe kultura përbëjnë dy
komponentë të rëndësishëm në farkëtimin e identiteteve kulturore dhe në
afirmimin e identiteteve kombëtare. Në këtë drejtim, rolin e tyre të veçantë
ato e fituan gjatë shekujve të nacionalizmave, ndërsa më parë nuk shërbenin akoma
si një kriter bazë të ndarjes etnike të popullsive, pasi shpeshherë ato i
kundërviheshin origjinës etnike në favor të komunikimit tregtar apo afërsisë
kulturore dhe anasjelltas. Në fillimet e shekullit XIX në Pashallëkun e Janinës
gjuha greke gëzonte statusin e një “lingua franka”, pasi ishte mjeti i vetëm që
bashkonte në komunikim, komunitetet e ndryshme etnike që banonin, si
shqiptarët, grekët, vllahët, hebrenjtë etj.
Ky aspekt i përdorimit të
gjuhës greke nuk duhet marrë si shenjë e një turbullimi linguistik, por më së
shumti hedh dritë edhe mbi karakterin “lingua franka” që luante gjuha greke në
rajon, karakter që ajo e kish fituar si një trashëgimtare e qytetërimit
bizantin. Botimi i Arkivit të Ali Pashës në vitin 2009 në Greqi, hedh më tepër
dritë mbi kontaktet kulturore dhe me të drejtë vërejmë jo vetëm një supremaci
të gjuhës greke mbi atë shqipe, por edhe ndikime të kësaj të fundit mbi
greqishten. Përdorimi i gjuhës greke si gjuhë kontakti edhe me popullsitë e
tjera në Pashallëkun e Janinës për shkak të rolit që ajo kishte trashëguar në
rajon që nga koha e largët e Perandorisë Bizantine nuk do të thotë se nuk hyri
në marrëdhënie marrje dhe dhënie me gjuhët e tjera e sidomos me shqipen që
ishte edhe gjuha që fliste elita ushtarake e drejtuese e Pashallëkut dhe vet,
Ali Pasha. Në këtë kohë, madje kemi të dhëna që pjesëtarë të elitës iluministe
greke dinë të flasin shqip e madje bëjnë dhe përpjekje për të shkruar gramatikë
të gjuhës shqipe si ishte rasti i Jani Vilaras, mjekut personal të Veli Pashës,
djalit të Aliut, një figurë e shquar epirote e neoiluminizmit grek lindur me
1771 në Kithira në familjen e një mjeku dhe rritur në Janinë.
Vilara kreu studimet e veta në
Padova dhe Venedik në Itali për Mjekësi, Botanikë dhe Shkenca të tjera Natyrore
me përkushtim duke u bërë njëkohësisht njohës i thellë i shkencave
matematikë-fizikë. Ai shkruante dhe fliste në frëngjisht, italisht dhe
latinisht veç greqishtes. Jan Vilarai përmendet dhe për një fletore shënimesh
gramatikore greqisht-shqip të vitit 1801 për t’u mësuar greqisht shqiptarëve,
të cilët ishin të pranishëm në pashallëkun e Janinës me titull “Elemente të
gramatikës greqisht-shqip” dhe dialogë (1801). Gjuhën shqipe ai e shkroi me një
alfabet origjinal prej 30 germash në bazë të latinishtes dhe të greqishtes.
Dorëshkrimi ruhet në Bibliotekën Kombëtare të Parisit (supplément grec 251, f.
138-187). Në fund të shënimeve gjendet edhe një letër në gjuhën shqipe e
shkruar me këtë alfabet nga Villarai vetë në fshatin Vokopolë i Beratit, më 30
tetor 1801, siç datohet sipas disa burimeve. Ai mendohet se është edhe autori i
vargjeve që gjendeshin në mbishkrimin e kështjellës së Porto-Palermos ose
Vasiliqisë si quhet kushtuar Ali Pasha Tepelenës.
“Ktheni ploret o detarë, hyni
në liman pa frikë
Këtu në Panormë zhurma e
stuhive është fikë
Dhe mua që më shihni në qiell
të çaj retë
Jam e fitores një trofe
kështjelle që shkrep rrufetë
Nuset e himariotëve më ngritën
me kujdes
Armike për armiqtë, për miqtë
besnike për besë!
zili ma pat Faethoni dhe Pirrua nakar
i Tepelenës më sundoi hero
Aliu i parë
I plotfuqishëm është zot në të
Epirit vende
Dhe gjeneral Assirian
i pakrahasueshëm me shpatë dhe
me mënde
Plot pesëdhjetë mijëra nën
urdhra ka ushtarë
Pa frikë dhe me plot guxim
armiqve ju bën ballë
Tash në Janinë prehet Luani i
pa frikë
Prej Athinasë lindur dhe prej
Marsit rritë”.
Si mund të shikohet dhe në
këto vargje edhe Villarai bënte pjesë në elitën greke të Pashallëkut të Janinës
që admironte personalitetin e Ali Pasha Tepelenës duke i veshur atij epitete dhe
krahasime nga mitologjia, por edhe duke e krahasuar me Pirron e Epirit,
krahasim që më vonë do të ndeshet vetëm në popullsinë shqiptare, por jo më në
atë greke. Vargu: “zili ma pat Faethoni dhe Pirrua nakar” i japin Aliut përmasa
mitike. Në pjesën e dytë të vargut të mësipërm e vazhdon himnizimin e Aliut ku
Pirrua do ta kishte zili po ta shihte këtë kala madhështore. Dhe së fundi,
karakterizimi i këtij heroi si bir i Athinasë dhe i ushqyer me instinktet
luftarake të Arit (Marsit) shpreh faktin që Ali Pasha i takon jo vetëm
historisë shqiptare, por edhe greke si është e dëshmuar dhe nga shumë
historianë të kohës për admirimin që kishte popullsia greke ndaj Pashait
tepelenas[1].
Kjo situatë kulturore
sigurisht që do të sillte edhe ndikim gjuhësor shqiptar mbi atë grek nisur nga
fakti se si e kemi shpjeguar dhe më lart në Pashallëkun e Janinës filloi të
merrte jetë transformimi gjuhësor nga varianti katherusa në dhimotiki.
Administrimi i Pashallëkut nga elita ushtarake shqiptare do të sillte
pashmangshmërisht edhe ndikimin e gjuhës shqip, pavarësisht se në komunikimin
administrativ sipas Arkivit të Ali Pashës përdorej turqishtja si gjuhë
komunikimi me administratën e Portës së Lartë dhe që nga viti 1803 fillon dhe
përdorimi gjuhës greke. Qyteti i Janinës qysh në mesjetën e vonë, përbënte një
pikë të rëndësishme tregtare dhe vendkryqëzimesh rrugësh që të çonin në
Venedik, Vjenë e Moskë, por ishte dhe pikëtakim i arealeve të greqishtes,
shqipes dhe sllavishtes[2].
Gjithsesi, krahas turqishtes
dhe greqishtes haset dhe gjuha shqipe e përfaqësuar nga një numër i kufizuar
fjalësh. Por po të lexohen me vëmendje tekstet, sidomos ato që janë shkruar
prej personash bilingë e monolingë që e njohin në një farë mase greqishten,
vërehet se shqipja i ngjan një lumi të nëndheshëm, që rrjedh në një shtrat të
çelur prej kohësh.[3] Interesant në dokumentin 235 është përdorimi i fjalës
mëngore, një veshje tipike shqiptare me një përhapje të madhe jo vetëm në
rrafshin ballkanik, por deri larg në Angli. Konica në veprën e vet Shqipëria
një shkëmb i Europës Juglindore shkruan se në veshjen shqiptare ajo ka një të
çarë të lirë të mëngët, për të lënë të kaloj krahu, ndërsa mëngët, të qepura
vetëm në pjesën e sipërme të supeve, hidhen prapa. Ato edhe mund të përdoren,
por përgjithësisht u futen krahët. Ndërsa grekët gjithmonë i fusin duart dhe
nuk e kanë vënë re se nuk e kanë kuptuar këtë tipar që, nga koha e mbretërimit
të mbretëreshës Elisabeta, ka tërhequr vëmendjen e një poeti të madh anglez. Në
veprën e tij “Farfe Queene” (Mbretëresha e Vendit të Magjepsur”,III,kr.XV,10)
Edmund Spenseri flet për mëngët që u vareshin si të shqiptarëve[4]. Konica me
të drejtë e quan një pjesë organike të fustanellës dhe e vërën se ky tipar
mungon në veshjen kombëtare greke të adoptuar nga shqiptarët.
Kontaktet gjuhësore
për sa i përket ndikimit të gjuhës shqipe mbi gjuhën greke shtrihen në
rrafshin fonetik dhe morfosintaksor. Aspekti i parë është rrafshi fonetik ku
vërehet një prirje e desonarizimit të bashkëtingëlloreve të zëshme si influencë
e gjuhës shqipe mbi dialektin greqisht që flitej në Epir. Kështu p.sh, emri i
fshatit Dragot të Tepelenës, në këto dokumente del si Tragoti, begi për bej,
Praçe për Braçe (emër njeriu, shkurtim i emrit Ibrahim). Sidoqoftë kjo është
një dukuri që nuk haset shumë në trup të fjalës, kështu që kemi të bëjmë më
shumë me një desonarizim grafematik[5]. Influenca e shqipes në të folurën
greqisht të Epirit gjatë kësaj kohe e evidentuar kryesisht në tekstet e
“helefonisë shqiptare”, tekstet e autorëve shqiptarë të shkruar në greqisht,
bie në sy te shndërrimi u në o në trup të fjalëve të greqishtes[6]. Po kështu
në rrafshin morfosintaksor vërehen një sërë dukurish që lidhen me
bilingulalizmin shqiptaro-grek. Njëra prej tyre është përdorimi i gabuar i
nyjës shquese në greqisht, pasojë e intereferencave të shqipes. Në dokumentin
218 gjejmë i psomi në vend të to psomi dhe këtu nyja e gjinisë femërore
shpjegohet me faktin se emri bukë i shqipes i takon po kësaj gjinie.[7] Aspekti
i dytë është në rrafshin leksikor. Në këtë rrafsh huazimet e greqishtes nga
gjuha shqipe janë më të shpeshta sesa influenca në rrafshin fonetik.
Kështu në dokumentet e Arkivit
të Ali Pashës hasim huazimet semantike na plino kai go to alaxhaqi mou ku folja
pleno ka marrë kuptimin shlyej një detyrim. Po kështu ka shprehje të cilat janë
fjalë për fjalë përkthime të shprehjeve së shqipes si për shembull: simera ja
simera për sot për sot(dokumenti .705), as tou parun to kako për i marrshin të
keqen(dok.437, botuesi shënon shprehje e vështirë për t’u kuptuar), na mu zisis
e na su eko për më rrofsh e të paça(Dok.408), stekese me to miti për më rri me
hundë(Dok.421, botuesi nuk e kupton shprehjen dhe vendos ?), na grafi apo rama
ke os veloni për të shkruhet me hodhësi krahaso me shqipen pe e gjilpërë (Dok.389.
Tepelenë)[8] Bashkëjetesa për një periudhë të gjatë në një formacion politik e
ushtarak të përbashkët si ishte Pashallëku i Janinës i popullsive shqiptare dhe
greke do të sillte pashmangshmërisht edhe influencat e ndërsjella mbi
njëra-tjetrën. Në rastin e popullsisë shqiptare, kjo influencë u shfaq në
aspektin ushtarak e të artit të luftës ku shqiptarët prej kohësh ishin trupa
elite në rajon, mjafton të sjellim ndërmend formacionet e suksesshme të
stratiotëve në Mesjetë kaq të famshme në Itali, Spanjë, Flandër, France e
Angli, por edhe në trupat jeniçere të Perandorisë Otomane ku ata sërish
përbënin elitën.
E lidhur ngushtë me këtë
faktor ishte dhe veshja shqiptare e fustanellës dhe e mëngëve të varura që
ndoshta përbëjnë influencën më të dukshme dhe akoma të pranishme të shqiptarëve
në rajon. Qeverisja për një kohë të gjatë e Pashallëkut të Janinës nga elita
ushtarake dhe politike shqiptare influencoi dhe në aspektin gjuhësor e kulturor
duke shërbyer edhe në promovimin e dhimotikis si ishte rasti i “Ali Pashaidës”,
por edhe në influenca të drejtpërdrejta në rrafshet fonetike dhe
morfosintaksore. Pashallëku i Janinës si një formacion i suksesshëm politik e
administrativ la një gjurmë të pashlyeshme në memorien e popullsive që banonin
në territoret e tij. Hapësira që zinte dikur ky pashallëk ka qenë dhe vazhdon
të jetë një kryqëzim gjuhësh e kulturash, që marrin e japin, që pasurojnë e
pasurohen në rrjedhë të kohës, ndaj vlerësimi dhe studimi i kësaj kohe[9] dhe
epoke mund të hedhë dritë më tepër në aspekte identitare në rajon.
[1]M.Gjoka. EPIGRAFI I NJË
POETI-Vilara apo Psalidha ? Tribuna,
Athinë. – 26 nëntor, 2004, f. 17
[2]Kyriazis.S.D. Kontakte
gjuhësore në Pashallëkun e Janinës, përmes dokumenteve të Arkivit të Ali Pashë
Tepelenës, faqe23
[3]Kyriazis.S.D. Kontakte
gjuhësore në Pashallëkun e Janinës, përmes dokumenteve të Arkivit të Ali Pashë
Tepelenës, faqe 25
[4]Faik Konica. Vepra 2.
Shqipëria një shkëmb i Evropës Juglindore, Tiranë:Dudaj, faqe 261-262
[5]Shih për më tepër
Kyriazis.S.D. Kontakte gjuhësore në Pashallëkun e Janinës, përmes dokumenteve
të Arkivit të Ali Pashë Tepelenës, faqe 27
[6]Po aty, faqe 27
[7]Po aty, faqe 28
[8]Kyriazis.S.D. Kontakte
gjuhësore në Pashallëkun e Janinës, përmes dokumenteve të Arkivit të Ali Pashë
Tepelenës,faqe 28
[9]Kyriazis.S.D. Kontakte
gjuhësore në Pashallëkun e Janinës, përmes dokumenteve të Arkivit të Ali Pashë
Tepelenës,faqe 35
Gazeta Shqip, 25.10.2015, fq 19
