Nëse
bilingulizmi do të vlerësohej ndonjëherë si vlerë e veçantë në Ballkan, pa
dyshim fshati Dhërmi do të ishte një nga vendet që do të përmendej si tillë. Ky
fakt edhe nëse është hipotetik pasi Ballkani ende vuan nën etnocentrizmin e vet
dhe shoqëritë ballkanike me shumë vështirësi e pranojnë kulturën e “Tjetrit”,
nuk duhet të na trembë dhe as të na trishtojë pasi vetë këto shoqëri dhe
mikrokozmose të vogla lindin dhe personalitete që me ndërgjegje të hapur dhe të
lirë kontribuojnë në kulturën me dimensione më universale sesa në atë lokale.
Një
rast i tillë është fenomeni letraro-kulturor e politik Petro Marko që ka
shënjuar gjithë skenën kulturore e politike të gjysmë shekullit të kaluar duke
na lënë dëshmi të plota me veprat e tij të karakterit të çuditshëm e jo
lehtësisht të përshkueshëm të shqiptarit modern. I ndërgjegjshëm se në galerinë
e personazheve të veta më së shumti risjell atmosferën e njohjeve të para në
jetë në fshatin e tij Dhërmi, në librin e tij madhor “Retë dhe gurët-Intervistë
me vetveten” pohon me zë të plotë dhe pa mëdyshje se i përket me shpirt, por jo
vetëm me të , por edhe me gjak, kulturës, gjuhës dhe kombit shqiptar sikur do
t’u tregojë hartuesve të skenarëve më të vonshëm të telenovelave nacionaliste
testamentin e vet por edhe përkatësinë e fshatit të vet. E çuditshme, për të
mos thënë e paimagjinueshme që një shkrimtar të intervistojë vetveten për së
gjalli, por ngaqë kumtet besoj që dëshiron të lërë janë të rëndësishme dhe ai
vet e kupton me frymëmarrjen e rënduar se nuk ka kohë që të presë pyetje nga të
tjerë , në një atmosferë Borhesiane në një shtëpi në bulevardin që mbante emrin
e një njeriu në emër të të cilit në rininë e vet kish luftuar në Spanjë
(Bulevardi Stalin-Sot bulevardi Zogu I), rrëfen pa asnjë mëdyshje 50 vjet
histori e kulturë të socializmit të lodhur shqiptar.
Dikur
njeriu që mban emrin e bulevardit ku ai ka shtëpinë i ka quajtur shkrimtarët si
“inxhinierë të shpirtrave” ndoshta i nisur dhe i joshur nga ideja se
shkrimtarët do ta ndihmonin të projektonte një nga ëndrrat më të vjetër të
diktatorëve, modelimin sipas dëshirave të shpirtit njerëzor. Por Petro Marko,
është ndryshe nga të tjerët, edhe pse vet ka luftuar për utopinë e komunizmit,
ai është shumë njerëzor dhe universal dhe nuk bie në grackën që për dogmën të
sakrifikojë ndërgjegjen. Në të kundërt në gjithë veprat e tij kërkon utopinë ta
kthejë në shërbim të njerëzimit, ndaj nuk joshet nga subjekte të vogla dhe
lokale por heronjtë e romaneve të veta i ka internacionalë. Janë të radhë
shkrimtarët ballkanikë, në mos edhe ata evropianë që të kenë pasur një jetë të
vrullshme por edhe një pjesëmarrje në disa nga ngjarjet më të rëndësishme të
shekullit si ka qenë jeta e Petro Markos dhe aktiviteti i tij shoqëror,
kulturor e politik. Lufta e Spanjës , internimi në Ustikë, përjetimi i burgjeve
të komunizmit, dhimbja familjare për djalin, kthimi i veprave në karton,
moslejimi i publikimit janë seri ngjarjesh të denja për të krijuar mllef e
urrejtje por Petro Marko e tejkalon vetveten dhe habit dhe gjithë bashkëkohësit
e vet. Ai ndërton një botë të vetën të ngjarjeve dhe personazheve ku Mbretëria
shqiptare, Lufta e Dytë Botërore dhe Socializmi real shqiptar ngjajnë më tepër
si dinozaurë të frikshëm për shkak se dhunojnë lirinë dhe ndërgjegjen e të
gjithëve sesa i kanë ndonjë borxh shkrimtarit.
Në
mes të fitores së krekosur të një populli të vogël që dilte nga lufta gjen
mundësinë të përshkruaj ata që kanë pësuar disfatë njerëzorë në fatet e tyre
dhe presin të pashpresë të kthehen në atdhe. “Qyteti i Fundit” është nga të
vetmit romane në letërsinë shqipe që thyen konvencionet tradicionale bardhë e
zi të personazheve dhe dashurinë dhe ndjenjat njerëzore i përshkruan si fllad që i përshkon të gjithë , të mundur dhe
fitimtarë. Në Ustikë aty ku jeta njerëzore poshtërohet, ai rindërton sërish
tempullin e dashurisë dhe si ballkanas që është mund të pritet që në zëmërin e
sipër ta shkatërrojë, por në të kundërt ndodh çudia që shpirtërat njerëzorë
edhe pse të munduar nga tallazet e nacionalizmit ballkanik, në fakt bëhen
bashkë të pandarë duke projektuar një të ardhme më të mirë. Ç’gjë tjetër mund
të dëshirojë një autor, sesa të depërtojë kaq thellë në shpirtin njerëzor e për
rrjedhojë të jetë i lexueshëm për breza të tjerë. A nuk i përket përjetësisë
një shkrimtar që përcjellkumte të tillë?
Nuk
ka rëndësi se në këtë 100 vjetor të lindjes së tij nuk gjen një monografi të
plotë studimore të veprës së tij, e për më tepër askund të shkruar e zezë mbi
të bardhë se është themelues i romanit modern shqiptar, as një emër rruge në
Tiranë ku jetoi që nga vitet 30’ ,e rëndësishme është se me veprën e vet
madhore ka krijuar një gjeografi të shpirti rebel shqiptar që endet sa në
brigjet e Ebros, në Ustikë , Vlorë, Labëri, Durrës e Tiranë si për të na
kujtuar se në letërsi nuk vlejnë rekomandimet as emërimet por mesazhi dhe
magjia e fjalës që bën sot e kësaj dite çdo të ri shqiptar në të gjithë
hapësirat shqipfolëse ta ndjekë e ta lexojë Petro Markon, apostullin e
shkrimtarisë shqiptare. Letërsia e vështirë dhe e mundimshme e një populli të
vogël nuk mund të gjente një apostull më të mirë sesa Petro për të përcuar
mesazhin e vet, ndaj ajo por edhe ne jemi me fat që kishim Petro Markon mes
nesh.
Gazeta
Shqip. 25.11.2013
No comments:
Post a Comment