Letërsia
është e pakufishme në hapësirat qiellore të saj. Në të lindin e shuhen meteorë
që ndriçojnë epokat, zhyten në errësirë, ringjallen sërish ose dhe harrohen në
tisin e kohës. Ky realitet i vërtetë për letërsitë e mëdha mund të mos ketë
luksin të zbatohet dhe për letërsitë e vogla, por pavarësisht këtij fakti ashtu
si ligjet e universit janë njëlloj për të gjithë edhe ligjet e brendshme të
zhvillimit të letërsive duam nuk duam janë të vlefshme dhe për letërsinë tonë.
Kur hartoheshin antologjitë e trasha të letërsisë
bashkëkohore shqipe në kohën e Realizmit Socialist, dukej sikur një radhë
veprash voluminoze do të ishin të përhershme, ndërsa vepra modeste në numër e
Migjenit nuk do i përballonte tisit të kohës. Në të vërtetë ka ndodhur e
kundërta, letërsia voluminoze e frymëzuar nga tezat e Zhdanovit(ç’paradoks, një
gjeneral që pretendon se mund të prodhonte manual për zhvillimin e letërsisë)
është tashmë një relike e një kohe të shkuar dhe mund të studiohet si kuriozitet
sociologjik, ndërsa vepra e Migjenit vazhdon ende të jetë e freskët dhe të
përcjellë mesazhe në realitetin shqiptar.
Një
pyetje sigurisht mund të shtrohet vetvetiu kur konstaton këtë fakt. Përse vepra
e Migjenit vazhdon të mbetet e freskët? Përse vazhdon të apelojë çdo brezni
shqiptare? A është problematika që ngre Migjeni aktuale dhe me këtë rast vepra
e tij vazhdon të apelojë në opinionin publik apo ai si shkrimtar ka pasur një
hije profetike që mund të parashikonte ngjarjet? Kjo e dyta ka pak gjasa të
ngjajë, pasi as Migjeni nuk e ka pretenduar një gjë të tillë, por edhe po të
kishte ndodhur vetë vepra e tij antikomformiste nuk do ta pranonte.
Problematika sociale që ngre Migjeni në veprat e tij ka lidhje me emancipimin e
shoqërisë, diçka që në realitetin tonë vazhdon ende të jetë problematike.
Shoqëria jonë ndodhet ende në zhvillimin e saj industrial, në stadin e një
kulture materialiste që dominon në çdo aspekt të jetës sonë publike ku
sigurisht nuk është çudi që të gjesh sërish galerinë e personazheve të
Migjenit. Luli i vocërr i Migjenit që dëshiron të ndjekë shkollën, por është
shumë i varfër dhe është pothuajse zbathur mund të ketë ndryshuar vetëm në
arsyen se ai mund të gjejë shumë më kollaj një palë këpucë të përdorura në
tregun popullor dhe t’i shpëtojë përkohësisht mjerimit, por në thelb ai mbetet
i njëjti, i përjashtuar dhe pa shanse të
barabarta si Luli i vocërr i Migjenit.
Nga
ana estetike, Migjeni përfaqëson një uragan të vërtetë, që vjen bashkëkohës me
shkrimtarë të tjerë në botë, por dhe shumë i veçantë për realitetin e vjetër,
provincial e arkaik shqiptar. Përpara se Migjeni të hyjë në poezinë shqipe,
poezia shqipe në vetvete vuante nga patriotizmi folklorik (i pashmangshëm në
fillimet e letërsisë shqipe të Rilindjes, por që tashmë ishte kthyer në një
eter asfiksues) që përfaqësohej nga uniformiteti i vargut 8-rrokësh popullor.
Rimat e detyruara, fjalët e mbushura me origjinë nga gjuhët otomane dhe greke
përfaqësonin në dukje një rregull që nuk ekzistonte në botën shqiptare, një tip
bejtezimi që kishte betonizuar fjalën shqip në kërkim të motiveve klasike,
derisa shfaqet Migjeni që me vargun e tij të lirë tregon dhe dëshmon kaosin e
botës shqiptare. Migjeni me instinktin e një poeti të ri, e kupton se koha e
klasicizmit të trashëguar nga letërsitë e mëdha pjesë të kurrikulave ku ishin
formuar të gjithë ata që merreshin me poezinë shqipe ka kaluar dhe se fjala
shqip kërkon ritme dhe tonalitete të tjera për të përfaqësuar më mirë botën e
brendshme të njeriut shqiptar që nga sistemi i mileteve të Perandorisë Otomane
po dilte në dritën e individualizmit dhe përsosjes së vet morale. Sigurisht, në
gjithë këtë rrugëtim të këtij njeriu që po përpiqet të urbanizohet bën pjesë
dhe solidariteti etnik, diçka që duket sikur pothuajse mungon në poezinë e
Migjenit, mungesë që shpesh herë ka dhënë shkas për interpretime ekstra
akademike për origjinën e Migjenit dhe influencën e kulturës së fqinjëve sllavë
veriorë në poezinë e tij. Por Migjeni edhe në këtë drejtim është i veçantë.
Sikur ta ketë kuptuar këtë hije dyshimi që do të ngihej mbi veprën e tij,
ndërsa është duke udhëtuar drejt Torinos për të kuruar, mbi Adriatik shkruan
prozën e fundit të vet që ia kushton Skënderbeut, heroit kombëtar të
shqiptarëve, figura e të cilit kishte shërbyer gjatë Rilindjes Kombëtare si
figurë që kishte realizuar solidaritetin etnik të shqiptarëve në rajon.
Zgjedhja e kësaj figure për ta bërë pjesë të prozës së vet është vërtet
interesante dhe akoma më integrues bëhet fakti nëse do të kishim ndonjë mundësi
për të supozuar apo hedhur një vështrim për arsyen që e shtynte këtë shkrimtar
që shkruante kryesisht dramat moderne të shpirtit njerëzor shqiptar, të
shkruante rreth një figure mitike që kishte mbledhur rreth vetes kaq shumë
patriotizëm folklorik. Ç’të ketë menduar vallë ndërsa kapërcente Adriatikun për
t’u kuruar në brigjet përballë se ndoshta ky det që i ndante të dy brigjet
kishte qenë një urë komunikimi ku kishin kaluar dhe ishin ndërsjellë, motive,
ngjarje, histori, fate njerëzish të përbashkët. A po mendonte se po shkonte dhe
rikthehej pasi të kishte marrë një shugurim kulturor në Europë njëlloj si Heroi
që po kushtonte rreshtat e fundit?
Hamendësimet
mund të jenë nga më të ndryshmet dhe sigurisht duke gjurmuar në jetën e një
shkrimtari mund të gjesh monopate dhe labirinthe që të çojnë gjithkund dhe
askund, por duke pasur si fill të Arianës dashurinë për poezinë dhe prozën e
poetit mund të fillosh të rikthehesh në pikën kur e njeh shkrimtarin për herë
të parë. Shumica e njerëzve e kanë njohur atë në rininë e tyre të hershme,
atëherë kur shpirti është natyrshëm rebel dhe i lirë dhe si të tillë e ka bërë
pjesë të kulturës së vet të përgjithshme, si poet antikomformist dhe si poet të
rinisë. A nuk ka gjë më universale se të përshenjohesh si i tillë në memorien e
një kombi? Ndaj për këtë arsye Migjeni vazhdon ende të lexohet, ndaj është nga
shkrimtarët tanë më të mëdhenj që ende vepra e tij përçon kumte dhe mesazhe
emancipuese, ndaj është përjetësisht i pashmangshëm nga letërsia shqipe.
No comments:
Post a Comment