Ndryshimet e
identitetit kolektiv të shqiptarëve nga periudha e fundit e sovranitetit osman mbi Shqipërinë, në atë të mbretërisë
shqiptare dhe në periudhën e komunizmit janë të trajtuar sipërfaqshëm duke i
dhënë rëndësi një faktori social ose një tjetri dhe jo duke i trajtuar si një
tërësi faktorësh të rëndësishëm socialë që krijuan sinergjinë e nevojshme për
të gdhëndur identitetin kulturor e kombëtar shqiptar. Mjafton të përmendim faktin
se identitetit fetar të shqiptarëve i është dhënë një rëndësi më e madhe duke
analizuar detaje të ndryshme kulturore të lidhur me të dhe duke vendosur
Shqipërinë e shqiptarët në harta imagjinare të ndarjeve sipas diskursit
orientalist. Sëbashku me me analizat e identitetit fetar janë marrë apriori dhe
karakteristikat e përshkrimit të qytetërimit oriental për Shqipërin dhe
shqiptarët nga tekste klasike të lëtërsisë së udhëtimit të prodhuara nga
udhëtarë e diplomatë të huaj aktivë në rajon. Këto tekste janë analizuar qartë
nga Edward Said në veprën e tij “Orientalizmi”(1978), Maria Todorova në
“Imagining the Balkans” (1998) dhe Vesna Goldsworth në “Imaging Ruritania.The Imperialism of the Imagination”(1998)
si tekste që kanë prodhur imazh dhe perceptime të gabuara përsa
i përket realititetit dhe situatws kulturore e etnike në terren.
Ndarjes klasike
Lindje-Perëndim të pushteteve politike të perandorive të nisur që nga vija
ndarëse e Teodosit në territoret shqiptare do ti mbivendosej edhe një ndarje tjetër
paragjykuese nga ana euorpianëve kundrejt shqiptarëve, pasi në shekullin e
XVII pjesa më e madhe e popullsisë të
shqiptarëve do të islamizohej. Çështja Lindore që hyri në fjalorin politik të
kontinentit mendohet gabimisht se lindi në shekullin e XIX kur Perandoria
Otomane lëngonte dhe ishte emërtuar si “I sëmuri i Bosforit”. Në fakt Çështja
Lindore kishte filluar shumë më herët që nga momenti që osmanët vunë këmbë për
herë të parë në Ballkan. Aleancat e ndryshme europiane që ishin krijuar përgjatë
shekujve të XV e në vazhdim, pjesa më e madhe të mbështetura nga Vatikani dhe
Papa i Romës në thelb kërkonin largimin e otomanëve nga Ballkani dhe krijimin e
një hapësire të krishterë që do të përfshinte gjithë Ballkanin. Përsa kohë shqiptarët
ashtu si dhe popullsitë e tjera të Europës Juglindore ishin nën çatinë e
Perandorive kishin përqafuar shpesh herë identitete që përcaktoheshin nga
besimi fetar, gjuha dhe afërsia territoriale. Përqafimi i nacionalizmit si
rrymë mendimi shtetformuese dhe hyrja në procesin e urbanizimit e
evropianizimit të Perandorisë Otomane në fakt ngjallën dhe dilemën e
identitetit kulturor dhe kombëtar të shqiptarëve. Një koncept i ri ishte
natyrisht ndërtimi i shtetit komb nën idetë e nacionalizmit i cili në Ballkan
nuk erdhi si rezultat i industrializimit por si rezultat i
moszhvillimit ose të modernizmit të pa barabartë midis
Ballkanit dhe krahinave të tjera të Perandorisë. Modernizimi i pabarabartë
midis këtyre pjesëve të Perandorisë ishte rezultat i prapambetjes ekonomike të
Perandorisë Otomane dhe afërsisë së Ballkanit me Perëndimin. Idetë nacionaliste
penetruan në fillim tek ato zona dhe grupe të cilat kishin kontakt të ngushtë
me Evropën Perëndimore ose Qendrore. ( Neophytos G. Loizides “Religion and Nationalism
in the Balkans”, Graduate Student Workshop at the Kokkalis Program on Southeast
Europe, Harvard University, February). Në literaturën dhe
studimet moderne ekzistojnë dy pikëpamje të kundërta mbi marrëdhëniet e
nacionalizmit me besimin fetar, të cilat i shikojnë ato si alternativa të
njëra-tjetrës ose të lidhura shumë ngushtë organikisht mes tyre.(Benedict
Anderson, Imagined Communities(Reflections on the Origin and the Spread of
Nationalism, London: Verso.7thEd, 1996, 36)Pikëpamja
e parë konsiston në faktin sesi krijimi i publikut të masave
lexuese të një gjuhe-një rezultat i shtypit dhe kapitalizmit,zëvendësoi
përfshirjen aksiomatike të gjuhëve të shkruara në mendjet e njerëzve dhe
shkatërroi solidaritetit e Krishterimit, Umanë islamike dhe gjithë
solidariteteve të tjerë, ndërsa
pikëpamja e dytë sugjeron idenë se besimi fetar luajti një rol kryesor në
formimin e kombeve modernë. Studiuesi Miroslav Hroach e njohu nevojën për
lidhjet gjuhësore ose fetare duke bërë të mundur një nivel më të lartë
komunikimi brenda grupit dhe përtej tij, në formimin e një kombi modern. Ai
argumentoi se identiteti kombëtar ishte më i fortë kur ai mbështetej nga
institucione kishtare dhe shënonte në shumë raste rolin e klerikëve në formimin
e grupeve patriotike në Evropë. ( Miroslav Hroch, “The nature of the Nation” in
John A. Hall ed, The State of the Nation(Ernest Gallner and the theory of
nationalism), Cambridge:CUP.1988, 93). Rasti shqiptar është një
përzierje e dy pikëpamjeve të mësipërme pasi në pamundësi për të krijuar një
publik të gjerë të masave të lexuesve, rolin e udhëheqësve të grupeve të mëdha
e luajtën prijësit, një elitë e shkolluar e me aktivitet ekonomik në qendra të
tilla si Bukuresht, Sofie, Stamboll, Kajro, Aleksandri etj dhe prijësit fetarë.
Shqiptarët nuk mund të bënin dallim nga popujt e tjerë ballkanikë kur nisën
zgjimin e tyre nacionalist. Prirja e natyrshme do të ishte ashtu si dhe te
fqinjët e vet, një kundërvënie ndaj fesë zyrtare të pushtuesve-Islamit, diçka
që hasi në vështirësi që në hapat e parë, sepse një pjesë e
konsiderueshme e shqiptarëve kishin pranuar Islamin dhe nën influencën e
shtetit teokratik osman e identifikonin veten shpesh herë si myslimanë dhe
pastaj si shqiptarë.
“Kultura
islamike e Perandorisë Osmane i kishte mëshuar identifikimit të besimit fetar
me kombin, duke sheshuar dallimin midis shqiptarëve e myslimanëve të tjerë nga
njëra anë dhe duke nxjerrë më në pah, nga ana tjetër, atë midis islamikëve dhe
të krishterëve gjithfarësojësh. Në një shoqëri shumëkombëshe, siç ishte ajo e
Perandorisë Osmane, jeta e nënshtetasve të saj, ç’është e vërteta, ishte
organizuar rreth besimit, të cilit, ata i përkisnin: domethënë, vija ndarëse
ndërmjet të qeverisurve dhe qeverisësve-ose, thënë më shkoqur, popullsisë
hegjemone-ishte religjioni dhe jo kombësia, ku padyshim, ashtu si në të gjithë
perandorinë, myslimanët përftonin një pozicion të priveligjuar, gjë që, në
rastin e Shqipërisë qe shndërruar e kishte përbërë një pengesë objektive për të
arritur bashkimin kombëtar të myslimanëve me të krishterët, qofshin ata
ortodoksë apo katolikë.”[1]Për
këtë arsye pyetja që shtrohej në prag të
zgjimit kombëtar të shqiptarëve e në
vazhdimësi ishte se çdo të ndodhte me shqiptarët e besimit mysliman kur të
tërhiqeshin osmanët?
I pari që e shprehu këtë shqetsim ishte publicisti Faik Konica i cili në një
artikull të vet qysh në prag të shpalljes së pavarësisë “drejtuar vetëm
myslimanëve vinte në dukje se për ata po afrohej një rrezik iminent”
(Skëndi,2000:359). Më tej Konica shtonte se “ishte i sigurtë se otomanët do të
dëboheshin prej Evropës dhe shqiptarët myslimanë rrezikonin kështu të
përziheshin dhe ata dhe vendi i tyre të ndahej” (Po aty:359). Prandaj sipas
Konicës “kishte vetëm dy zgjidhje për bashkëfetarët e tij: ose të ktheheshin në
fenë e stërgjyshërve të tyre, domethënë të bëheshin të krishterë, ose të
mbeteshin myslimanë, por të ishin aq të afërt dhe sinqerisht të bashkuar me të
krishterët, sa t'i jepnin kombit një karakter semi-kristian” (Po aty:359). Më
andej Konica vazhdonte të këshillonte se “përderisa rikonversioni nuk mund të
bëhej, shqiptarët mund ta mbanin fenë Islame, por në të njëjtën kohë të
largoheshin nga e keqja politike që vinte prej saj: identifikimi nga të huajt i
shqiptarit mysliman me turkun” (Po aty:359-360). Ndoshta Konica ekzagjeronte
pakëz kur kërkonte që kombit t'i jepej një “karakter semi-kristian” pasi
ndoshta nuk ishte e nevojshme të shkohej deri në atë pikë dhe as vetë popullsia
myslimane nuk ishte e gatshme për një gjë të tillë, por që ishte e nevojshme
një ri-rregullim i ri në raportet mes myslimanëve dhe të krishterëve, kjo
patjetër që s’kishte diskutim.
Njeriu shqiptar i
periudhës së Rilindjes Kombëtare të shqiptarëve shpesh herë është parë si një
qenie amorfe që nuk mundi të përqafojë idenë kombëtare dhe zgjimin e vet
nacionalist përkarshi identitetit kolektiv otoman. Ky përfundim i faturohet më
tepër përkatësisë fetare të shqiptarëve dhe nuk është parë si një zhvillim
tërësor i jetës urbane ku jetonte njeriu shqiptar i tyre kohërave. Duhet
pranuar se për sa kohë mikrokozmosi i vogël urban shqiptar ishte i përfshirë në
makrokozmosin e madh perandorak osman, dallimet apo veçantitë nuk përbënin
shkaqe thelbësore për kundërvënie pasi faza e integrimit të elitave shqiptare në
hierarkitë kulturore e shtetformuese osmane ishte e nivelit të lartë. Kundërshtitë
zënë fill e dallohen në periudhën e fundit të Pashallëqeve Shqiptare kur elita
politike e tyre kërkon të ruajë statusin e trashëgimisë së pushtetit brenda
familjes dhe krijimin e dinastive të trashëgueshme shqiptare. Sipas Tajar
Zavalanit një nga studiusit e hershëm të nacionalizmit shqiptar ata( Ali
Pasha Tepelena dhe Bushatlliu) bënë
të mundur të bashkojnë për dekada me radhë pjesë të konsiderueshme të vendit
nën një administratë të përbashkët, të nënshtronin partikularizmin e një numri
të shumtë të feudalëve lokalë, të organizonin klane nga besime të
ndryshme fetare për të bashkëpunuar në kohë paqeje dhe lufte mes tyre. Edhe pse
përdornin metoda të ndryshme, të dy, Aliu dhe Bushatlliu i mësuan
bashkëpatriotet e tyre avantazhet e një qeverie të centralizuar, dhe duke
udhëhequr myslimanët në beteja kundër Sulltanit Kalif ata shkatërruan me sukses
besimin se çdo mysliman ishte një turk me interesat e përfaqësuara më mirë nga
Porta e Lartë. Solidariteti lokal përtej niveleve klanore u shfaq në Shqipëri
nën udhëheqjen e tyre. Ky precedent, ndonse ishte i një rëndësie të përkohshme
për kohën, u bë e rëndësishme një gjysëm shekulli më vonë kur Ali Pasha dhe
Bushatllinjtë u bënë heronj në sytë e nacionalistëve shqiptarë të cilët i panë
përpjekjet e tyre si manifestime të hershme të nacionalizmit.
Kjo përpjekje e elitës politike shqiptare të Pashallëqeve konsiston
sëbashku me fazat evoluative të modernizimit të shtetit osman dhe shoqërisë
osmane, ku elita e shqiptarëve si një popullsi e integruar janë aktorë dhe
faktorë të drejtë për së drejtë në këto procese. Mëdyshja dhe dilema që do të
ndjejë elita shqiptare për të vazhduar bashkëjetesën me osmanët apo për tu
shkëputur plotësisht prej tyre reflektonin pikërisht perceptimin e së nesërmes
së pasigurtë të shumicës së popullsisë shqiptare me besim mysliman në një
Europë që mund ti perceptonte dhe ndjente si mish i huaj. Rastet e pastrimeve
etnike të ndërmarra nga Serbia në Vranjë, Rusia në Kaukaz etj të bazuara në
besimin fetar ishin të freskëta në memorjen e tyre përderisa dhe një pjesë e
muhaxhirëve qenë vendosur edhe në Shqipëri. Në momentin kur një pjesë e prijësve
shqiptarë , udhëheqës dhe formulues të nacionalizmit shqiptar marrin siguri nga
diplomacia e Fuqive të Mëdha se do të ishte i pranueshëm një shtet shqiptar i
bazuar në solidaritetin e gjuhës e kulturës përmbi solidaritetet fetare atëherë
dhe dilemat e tyre nuk janë më të mëdha. Madje
ata e kapërcejnë vetveten kur propozojnë që për Mbret të Shqipërisë të
zgjidhet një europian i krishterë duke refuzuar Princin Fuad nga dinastia
shqiptare e Egjiptit.
Periudha e Luftës së Madhe në Shqipëri paradoksialisht nga sa është
shkruar si një periudhë pushtimi krijoi përmasat e futjes së territorit
shqiptar në një stad zhvillimi dhe urbanizimi. Pikësëpari u hodhën themelet për
një rrjet arsimor në gjuhën shqipe çka solli në shpërhapjen dhe forcimin e
ndjenjës kombëtare tek të gjithë shtresat e shoqërisë. Administrimi i zonave të
pushtimit me bilance të sakta taksash, marrëdhënie tregtie importi-eksporti dhe
shpenzimi këtyre të ardhurave për vepra publike si kanalizime-bonifikime, ndërtime
spitalesh, godinash administrative etj perceptuan dhe rritën imazhin e një
shteti efikas në sytë e shqiptarëve. Modelimi i njeriut shqiptar u kërkua të
jetë sa më pranë njeriut në Europë edhe pse ndaj Europës kishte pakënaqësi
përsa i përket sjelljes politike të Fuqive të Mëdha që kishin copëzuar
territoret shqiptare. Kjo tendencë modernizimi do të vazhdonte të ishte
dominuese në gjithë aspektin politik e social të ndërtimit të shtetit shqiptar
nga viti 1920-1939. Mirëpo ky modernizim që do të dominojë në gjithë diskursin
publik në vitet 30’ do të kishte dhe një kosto tjetër që reflektonte refuzimin
dhe mosvlerësimin nga pikëpamja historike e periudhës osmane nga elita
shqiptare e kohës. Ky proces që kishte filluar edhe në shtetet e tjera
ballkanikë sapo ishin pavarësuar solli humbjen e një sërë dokumentesh , veprash
letrare , vepra publike që do të mund të shërbenin si dokumente të rëndësishme
për të kuptuar evolucionin e shoqërisë shqiptare nga shoqëri e nuklesit osman
në shekujt XVI-XVII në atë moderne. Fermentimi ideologjik i ideve të reja ishin
idetë e publicistit dhe filozofit Ismet Toto, i cili duke ëndërruar një
Shqipëri oksidentale kërkonte ta vinte në jetë përmes konceptit të “diktaturës
së ndritur”, të mishëruar në personalitetin e një njeriu të madh si rasti i Ataturkut
në Turqi apo dhe Mussolinit në Itali. Ja se çfarë shkruante ai në vitin 1931 në
Gazetën “Ora” të Kostë Çekrezit: Me fjalën njerëz të mplakur”, shkruan
Ismet Toto, “na s’kemi ndërmend njerëzit e kaluar nga mosha. Njerëz të mplakur,
mund të ketë dhe midis të rinjve dhe mund të ketë pleq, sadopak, që të kenë një
shpirt të ri dhe një dinamizëm shembullor. Kriteri i ynë nuk është mosha e një
njeriu, por shpirti i sakrificës, karakteri dhe sasia e fuqisë për të vepruar
dhe prodhuar në këtë rindërtimin e vendit tonë…”
Përplasja në rrafshin social në fakt ishte një përplasje midis primitivizmit qeverisës të klientelës politike përmes funksionimit të derës së bejlerëve që të kujtonin oborret e fisnikëve në mesjetë të përfaqësuar nga klasa e vjetër e politikanëve në Shqipëri dhe personalizimit dhe individualitetit të spikatur të përfaqësuar nga politikanët e brezit të ri. Ky individualizëm idealist shkonte deri në sakrificën vetëmohuese të dhënies së jetës. Sërish në të njëjtin artikull, Ismet Toto shkruan se:
“Na helmojmë mendjen dhe shpirtin e djalërisë? Na jemi të rrezikshëm për avenirin dhe ekzistencën e kombit? Na jemi ata, për të cilët, qeveria duhet të marrë masa? Në qoftë se njerëzit e “Besës” kërkojnë polemika noteriale, që të na njohin të drejtën të flasim si djalëri, na do t’u themi atë që s’kanë mundur dhe kurrë s’do të munden të kuptojnë: Zemra dhe shpirti është gjithë ç’kemi për ndërgjegjen e kombit arbëror; na kemi vendosur të sakrifikojmë me buzëqeshje të vetmen pasuri: Jetën tonë”.
Përplasja në rrafshin social në fakt ishte një përplasje midis primitivizmit qeverisës të klientelës politike përmes funksionimit të derës së bejlerëve që të kujtonin oborret e fisnikëve në mesjetë të përfaqësuar nga klasa e vjetër e politikanëve në Shqipëri dhe personalizimit dhe individualitetit të spikatur të përfaqësuar nga politikanët e brezit të ri. Ky individualizëm idealist shkonte deri në sakrificën vetëmohuese të dhënies së jetës. Sërish në të njëjtin artikull, Ismet Toto shkruan se:
“Na helmojmë mendjen dhe shpirtin e djalërisë? Na jemi të rrezikshëm për avenirin dhe ekzistencën e kombit? Na jemi ata, për të cilët, qeveria duhet të marrë masa? Në qoftë se njerëzit e “Besës” kërkojnë polemika noteriale, që të na njohin të drejtën të flasim si djalëri, na do t’u themi atë që s’kanë mundur dhe kurrë s’do të munden të kuptojnë: Zemra dhe shpirti është gjithë ç’kemi për ndërgjegjen e kombit arbëror; na kemi vendosur të sakrifikojmë me buzëqeshje të vetmen pasuri: Jetën tonë”.
Goditjen e dytë shoqëria shqiptare do ta pësonte në vitet e shpalljes
së ateizmit ku një element i rëndësishëm i sferës publike shpirtërore si besimi
fetar do të ndalohej. Përpara kësaj në mënyrë gati religjioze komunistët që
kishin ardhur në fuqi në vitit 1944 kishin ndërtuar eksperimentin sociologjik
të quajtur Njeriu i Ri. Një nga objektivat kryesore të kulturës së shtetit socialist shqiptar e
lidhur ngushtë me doktrinën e Realizmit Socialist ishte krijimi i Njeriut të
Ri, një term i huazuar nga kultura sovjetike e që për më tepër se tridhjetë
vjet mbizotëroi në ligjërimin publik shqiptar. Në revistën
‘Rruga e Partisë” që ishte një botim i Institutit të Studimeve Marksiste
Leniniste në artikullin “Probleme të zhvillimit të kulturës sonë socialiste” të
autorit Ismail Hoxha, shkruhej se baza ideologjike e kulturës sonë socialiste
ka qenë dhe është rruga marksiste-leniniste e partisë sonë, e mbi këtë bazë ,
kultura jonë duhet të ndihmojë përherë dhe me efikasitet të lartë dhe pa
ndërprerje:së pari, në formimin shumëdimensional të njeriut të ri dhe të
shoqërisë sonë të re , duke i brumosur ata me ideale të thella e me bindje
marksiste leniniste, me veti të larta morale dhe me një horizont të gjerë
kulturor dhe një botë kultuore të pasur.(Nikolla.P.A. Njeriu i Ri shqiptar.Ndërmjet
moralit komunist dhe krizës së tranzicionit.Onufri. Tiranë:2012, fq 66) .Në
këtë mënyrë kultura socialiste ishte një kulturë që mbartte brenda vetes
misionin mesianik të shpëtimit të njeriut dhe brumosjes së tij me idealet e
marksizëm-leninizmit duke krijuar premisa krejt të kundërta nga atë çka kultura
në vetvete përfaqëson sipas Branislaë Malinoëski se kultura është ajo tërësi
integrale që konsiston në mjete, sende të konsumit, në normat e së drejtës për
grupe të ndryshme sociale, në idetë dhe mjeshtëritë njerëzore, në besime e
zakone. Në regjimin komunist ishte tentuar që besimet e zakonet e rrënjosura
prej kohësh të çfuqizoheshin në shërbim të idealit epuvretë të Njeriut të Ri. Në
mënyrë të paprecendetë ishte ndërprerë edhe lidhja me kulturën e mëparshme
shqiptare pasi ashtu si lindja nga një familje proletare, siguronte një
pozicion të priveligjuar në hierarkinë sociale post revolucionare , i njëjti
kriter ishte i vlefshëm edhe për shkrimtarët e së shkuarës.(Nikolla.P.A. Njeriu
i Ri shqiptar.Ndërmjet moralit komunist dhe krizës së tranzicionit.Onufri.
Tiranë:2012, fq 67). Kjo shkëputje dhe ndërprerje me traditën kishte sjellë
konceptimin e artit dhe kulturës si një instrument të vënë në shërbim të
ideologjisë. Arti vihet në shërbim të masave të gjera popullore dhe shndrrohet
në një armë të fuqishme të edukimit estetik, të edukimit komunist, të përhapjes
në shoqëri të idealeve më të larta social-estetike, të idealeve komuniste. (Uçi.A.Estetika,
vëll 3. SHBLU, Tiranë, 1989,f.109).
Duke qenë njëherë viktima të një inxhinierie sociale që na shkatërroi
rëndë sepse kthimi jonë nga Njeriu i Ri i socializmit real
në homosapiensin normal u shoqërua me trauma, efektet e të
cilave i shikojmë përditë rreth e rrotull, do të jetë shumë e vështirë që të
ndërtojmë apo të marrim hua një identitet tjetër. Nëse ekzistenca dhe mbijetesa
e shtetit shqiptar të vitit 1913 ka pushuar së qeni një eksperiment
sociologjik, dhe është tashmë një realitet atëherë suksesin nuk duhet ta
shikojmë në tipin e këshillave koniciane për të përqasur
identitete, por në diversitetin e këtyre identiteteve.
Shoqëria e sotshme shqiptare pas një rrugëtimi të gjatë të integrimit
të kulturave, si rezultat i identiteteve të ndryshme fetare, është çka Evropa
ka propaganduar dhe kërkuar të jetë shoqëria e saj në të ardhmen. Krisma e
armës që vrau arkidukën Ferdinand në Sarajevë më 1914, prishi përgjithmonë dhe
Bosnjën idilike të Ivo Andricit dhe statuskuo-në fallco të
harmonisë midis identiteteve fetare që s'e ndjenin veten një komb. Fatmirësisht
shqiptarët kanë zgjedhur që të ndihen si komb dhe pastaj të identifikohen si
identitete fetare dhe kjo prirje moderniste e tyre ka treguar se ka qenë
zgjedhja më e mirë që kanë bërë ndonjëherë.
[1] Salleo,F.(2000).Shqipëria:gjashtë
muaj mbretëri.Tiranë: Shtëpia e Librit dhe Komunikimit.,faqe 22
No comments:
Post a Comment