Ballkani është
një trevë e Europës që mbart në ndërgjegjen e vet kolektive shtresëzime të
ndryshme kulturore. Perandoritë e mëdha si Roma, Bizanti, ngjarjet e Kryqëzatës
së IV, qytetet e administruara nga Venediku e më vonë çatia e përbashkët e
Perandorisë Otomane kanë krijuar një kaledoskop kulturor ku influencat e
ndryshme prodhojnë kultura dhe mozaikë kulturorë të ndryshëm.
Kultura siç është
tashmë e njohur është pashmangërisht e lidhur me historinë. Herodoti,
historiani i parë dhe nga më të shquarit në historinë e njerëzimit para se të
jetë një raportues dhe mbledhës faktesh është një kulturolog i madh që në udhëtimet
e veta përshkruan vende, popuj, zakone e rite të tyre. Kjo traditëherodiane u
bë baza për gjithë etnografinë europiane në vijim.[1]
Edhe pse përshkrimi i Herodotit në vazhdim ka hasur në kritika të ndryshme,
larshmëria e popujve në Ballkan dhe raporti i tyre me pushtetin otoman ka
krijuar paradigma dikotomie të përshkruara dhe në letërsitë përkatëse. Herodoti
përfaqëson , pra në një këndvështrim kulturor që mund të përkufizohet si “para
orientalist” në kuptimin e zhvilluar nga orientalisti amerikan Edëard W. Said
si një dallim ontologjik dhe epistomologjik i bërë midis Lindjes( dhe në të
shumtën e kohës ) dhe Perëndimit.[2]
Këto tipare të nisur që herët në kulturën e rajonit janë pasqyruar dhe në
letërsitë e dy vendeve fqinj, në letërsinë greke me veprën e Kazanzaqit dhe në
letërsinë shqipe me veprën e Kadaresë.
Ligjërimi
historik i trajtimit të së shkuarës otomane të Kretës, atdheut të Kazanzaqit
dhe Shqipërisë nga Kadare është kthyer në një ligjërim historik-letrar që
pasqyron edhe zhvillimet historike kulturore të marëdhenieve të popullsisë
greke dhe shqiptare me Perandorinë Otomane por edhe identifikimin e prototipeve
letrare që kanë pasur një ndikim të madh në veprat e mëvonshme në letërsitë
përkatëse. Nga pikëpamja historike në mënyrë jo shumë të identifikuar më herët
dhe të trajtuar në historiografitë përkatëse është fakti se në vitin 1669 kur
Kreta bie në duart e otomanëve, fillon dhe procesi i islamizimit masiv në Shqipëri.
Rënia e Kretës në duart e otomanëve shënoi shpresën e fundit në popullsitë arbëre
se Venediku do të mund të përballonte Perandorinë Osmane në Mesdheun Lindor ,
dhe për herë të parë kemi fillimin i islamizimit në rajonet malore sepse deri
atëherë ky fenomen kishte ndodhur më shumënë qendrat urbane. Një gjë e tillë
ndodh e dhe në Kretë duke krijuar një paradigmë të veçantë bashkëjetesë e
konflikt në të njëjtën kohë, të popullsive me besim të ndryshëm fetar që ndihet
në romanet e Kazanzaqit dhe të Kaderesë.
Zhanri i romanit
historik duket se është zhanri letrar që i shkon më për shtat përfshirjes së
historisë së rajonit dhe artikulimit të
ligjërimit historik në romane
historike.Në fillim të shekullit të XIX , kombet ende nuk kishin një histori të
mirrëfilltë. Edhe ata që tashmë kanë identifikuar paraardhësit e tyre, nuk kanë
në dorë veç disa kapituj të mangët thelbi i të cilit është ende për të shkruar.[3]Ky
proces që në Europë fillon me romanet e Scotit, nuk mund të rri pa influencuar
shkrimtarët e Ballkanit kur ata krijojnë shtetet e tyre kombëtarë. Kazanzaqi
dhe Kadare në mëyrë të pavetdijshme duke shkruar përjetimet e tyre përreth së
shkuarës otomane të Shqipërisë dhe Kretës në romane historike, kanë krijuar një
epope historike që lidhet me të shkuarën dhe të tashmen e vendeve të tyre. Në këtë
rast romani historik shërben si model narrativë për përpunimet e para shkencore
të historive kombëtare dhe si vektor i shkëlqyer i përhapjes së një vizioni të
ri të së kaluarës.[4]
Vepra letrare e
Kazanzaqit ka në thelbin e vet një aspekt herodian , sidomos në librat e përshkrimit
të udhëtimeve. Përvojat e tij personale të akumuluara gjatë këtyre udhëtimeve
kthehen në mini novela ku gëlojnë personazhe, ngjarje, vende dhe popuj të
ndryshëm të larmishëm në llojin e vet. Por ajo që mbetet karekteristike për
veprën e tij është pasqyrimi dhe përshkrimi i jetës së Kretës, njerëzve të saj,
pasioneve dhe lirisë individuale dhe asaj kolektive të popullit të Kretës.
Dy romane të
Kazanzaqit që përshkruajnë me detaje popullsinë, jetesën , pasionet dhe rrugën
drejt lirisë janë “Kapedan Mihali” dhe “Krishti kryqëzohet përsëri”. Kapedan
Mihali i botuar i plotë në Shqipëri pas viteve 90’ka në thelb të tij mesazhin e
lirisë, nganjëllimin ndaj frikës së egzistencës dhe përçimin e mesazhit universialist
të lirisë politike kolektive si një e drejtë vetëvendosje e një populli. Në këtë
aspekt deviza “Liria a Vdekje” një devizë e përdorur gjerësisht në Ballkan, në
romanin e Kazanzaqit merr një vlerë të veçantë dikotomik, pasi identifikon jo
vetëm dëshirën e mbijetesës së një populli por edhe reshtimin në dy krahë të
kundërt të gjtihë popullsisë së ishullit. Kapedan Mihali është një personazh i
skalitur mirë nga Kazanzaqi.
Ai mbetet një
hero që të mbetet në mendje të lexuesit si kur është një njeri i thjeshtë që
gjallon rrugëve të Hanias, Iraklios e Kretës si dhe kur fillon të jetë udhëheqësi
i tyre në kryengritje. Kazanzaqi krijon personazhe e karaktere që kthehen lehtësisht
në simbole të Kretës dhe të grekut kryengritës të fundit të shekullit të XIX,
kurse në veprën e Kadaresë “Kështjella” ndodh dukuria tjetër e perspektivës
letrare. Narratori rrëfen në vetën e tretë shpesh herë dhe në vetën e parë
nëpërmjet optikës së Pashait osman, Tursun Pashait çka nuk lë mundësi që të
identifikosh me një personazh popullin arbër si te Kazanzaqi. Skënderbeu ose
Gjergji ynë siç quhet në roman është i padukshëm dhe më tepër ështësi një frymë
që duket , zhduket , shfaqet dhe godet
kampin osman.
Grupimi i
personazheve tek romani “Kështjella” i shërben më tepër për të treguar atmosferën
e përlasjes arbëre-osmane sesa konfliktet sociale dhe perspektivat e ndryshme të
shtresëzimeve sociale. Në pamje të parë duket se të dy romanet i ndan një
periudhë e gjatë kohore, por në fakt konflikti Lindje–Perëndim dhe ditomia që
reflektohet rreth këtij binomi ndihet njësoj në roman. Në romanin “Kështjella”,
ka një lojë simbolesh të përplasjes së madhe arbëre-osmane që sigurisht ndihet
e njëjtë dhe në romanin Kapedan Mihali të Kazanzaqit. Kryqi dhe flamuri
prodhojnë ligjërimin politik që identifikojnë në romanin “Kështjella”, idenë e
Europës dhe të përkitjes në qytetërimin europian për arbërit. Pas dërgimit të
dërgatës së parë osmane dhe kërkesës për tu dorëzuar, kështjellarët përgjigjen
duke refuzuar. Përgjigjia jonë ishte e
shkurtër dhe e prerë: as shkaba, as kryqi s’do të shkimeshin kurrë nga qielli
ynë dhe se ne atë shenjë dhe atë fat kishim zgjedhur e nën ta do të qendronim.[5]Ndërsa
tek Kazanzaqi gjejmë një lloj tjetër ligjërimi ku personazhi vetidentifikohet
me një shqiponjë dhe simbolikë të rëndësishme ka kryqin. Ajo nuk kalon përmes
procesit të paracaktimit të fatit historik por përkundrazi është një rebelim
ndaj pakanëqësisë që sundon në Kretë, duke implikuar dhe vet Zotin si bashkëluftëtar
në fatin e Kretës.
Sa e bukur është Kreta! Murmuriti ai.-Sa e bukur! Do të doja
të isha shqiponjë , që ta sodisja të tërën nga qielli. Ç;është e vërteta, po të
kalonte një shqiponjë përmbi të në mes të ditës, do të shiojnte të gjitha
bukuritë e saj: valëzimet e trupit të saj të nxirë në diell, të brigjeve të saj
të shndritshëm, disa të kthjellët e ranorë, disa të egër e të thepisur e të kuq
si gjaku. Do të kënaqej kur të shikonte fshatrat,shtëpitë, manastiret, kishat dëborë
të bardha mbi shkëmbenjtë e errët të malit ose të ngulura thellë në truallin e
fushave. Dhe me tre qytetet e saj martirë, të sklavëruar nga turqit, rrethuar
me muret e tyre veneciane dhe me kishat e shndruar në xhami: Hania, Rethimno
dhe Kandia. Edhe vetë perëndia do ta shihte, po të mos e kishte harruar prej
shumë brezash, po të mos ua kishte dorëzuar turqve, me trup e shpirt. Jo me
trup e shpirt sepse kretasit qendronin, ngrinin krye dhe nuk pranonin të vinin
emblemën e tyre nën emblemën e Zotit. Kjo ishte e padrejtë! Dhe ata luftonin si
për të vënë në vend këtë padrejtësi të padurueshme. Edhe vetë Zoti është
luftëtar- mendonin ata, ai patjetër që lufton diku, në ndonjë planet tjetër
kundërtë tjerë turqsh. Le ta thërresim. [6]
Një aspekt
tjetër i rëndësishëm i ligjërimit historik i ndjeshëm në të dy romanet është
ndjesia e të qenit vetëm dhe të izoluar në këtë konflikt për jetë a vdekje
midis arbërve dhe osmanëve apo grekëve dhe dhe osmanëve. Shoqëritë ballkanike
për një kohë të gjatë kanë qenë shoqëri të izoluara dhe çdo ndihmë apo
përpjekje të Europës për tu çliruar nga sundimi osman e kanë parë me dyshim ose si një përpjekje jo
të mjaftueshme nga ana e europianëve. Madje shpesh herë ligjërimi historik në
romanet historikë ka bërë të mundur për
të dhënë argumenta dhe ligjërimit politik që i ka korrosponduar kohës e
rrethanave politike kur janë shkruar
romanet.
Në dialogun
midis kryeveqilharxhit dhe kronikanit Mevlea Çelebi ka një moment kur kronikani
shpreh habi sesi ka mundësi që osmanët bashkëpunojnë me venedikasit për të
siguruar ushqimet, kryeveqilharxhi përgjigjet.
-Sulltani ka bërë një marrëveshje me Venedikun, që tregtarët
e tij tí shesin ushqime dhe pajime ushtrisë sonë. Ti ke të drejtë të çuditesh,
-vazhdoi tjetri-Ti thua me vete se ne, nga një anë fajësojmë Skënderbeun se
është shitur te frëngu dhe , nga ana tjetër, bëjmë marrëveshje me frëngun, në
shpinë të tij. Edhe unë po të isha në vendin tënd kështu do të
habitesha.-Kryeveqilharxhi bëri një nga ato buzëqeshjet e zakonshme, ku nuk
merrnin pjesë sytë.-Çti bësh, Mevla Çelebi, kështu e ka politika.[7]
Bashkëpunimi
osmano-venedikas në kurriz të Skënderbeut është i egzagjeruar pasi historikisht
dihet se Sinjoria e Shenjtë ishte një nga aleatët më të ngushtë të Skënderbeut
por koha në të cilën është shkruar romani, vitet 70’ kanë qenë vitet e izolimit
komunist të Shqipërisë ku perëndimi anatemohej si fuqi që dëshironte
shkatërrimin e saj.
E njëjta situatë, ku populli grek i Kretës
lufton kundër të gjithëve shfaqet dhe te
romani “Kapedan Mihali” i Kazanzaqit. Ka
popuj, njerëz, që i bëjnë thirrje zotit me anën e lutjes dhe të të qarave, të
tjerë me anën edurimit dhe të nënshtrimit, të tjerë me blasfemi. Kurse kretasit
e thrrasin me të shtëna pushke. Ata vendosen te porta e Zotit dhe shtihen me pushkë
, që tí dëgjojë ai.Rebelim sokëllin Sulltani, që i ndjen krismat dhe , i
xhindosur , dërgon pashallarë, ushtarë dhe hunj me majë të mprehtë. “Paturpësi”!
thërrasin evropianët dhe hedhin koracatat e tyre të hekurta kundër anijeve të
vogla e të dobëta në mbytje e sipër midis Evropës, Azisë dhe Afrikës. Durim dhe
kujdes mos na mbytni në gjak! Lutet Greqia e gjorë. Ja vdekje , ja liri
përgjigjen kretasit. [8]Kazanzaqi
anatemon gjithë botën, përfshirë dhe Greqinë duke e përshkruar luftën e
popullit të Kretës si një luftë të
vetmuar kur në të vërtetë faktet historike tregojnë një përfshirje shumë të
rëndësishme të faktorit evropian dhe vet Greqisë në zgjidhjen e statusit të
ishullit.
Karekterizmi dhe
përshkrimi i Tjetrit që është ndryshe nga shoqëria zë një vend të veçantë në të
dy romanet. Në romanin “Kështjella” , ajo simbolizohet në ditominë Evropë-Azi,
ku kjo e fundit përshkruhet përmes simboleve si hëna dhe kumte barbarie.
Kronikani arbër para fillimit të sulmit osman mbi kështjellë, shprehet: Drita e hënës, siç duket, sa vente i
turbullonte e i dehte. Poshtë nesh ishte Azia me tërë mistikën dhe barbarinë e
saj. Gropa dhe terri që tëhej gati të na thithte të gjithëve.[9]
Tek Kadareja ndihet kumti i përjetuar më vonë për fatin e Arbrit i transmetuar
si tension në kontrastin Evropë-Azi, ndërsa tek Kazanzaqi ky tension përshkruhet
përmes përçmimit për gjithçka turke që baret e gjallon në ishull. Kapedan
Mihali kur hyn në shtëpinë e Nuri Beut shprehet se vjen era “turk”, kurse
vizioni që sheh më së tepërmi në ëndërr është sikur pret me spatë të gjithë
minaretë e Kretës.
Marrëdhëniet
kulturore ballkanike, por sidomos ato shqiptaro-greke duke qenë se janë lëvruar
në territore, që shpesh herë janë ndarë nga popullsi që kanë pasur të
përbashkët mite dhe konvencione letrare jo rastësisht bëjnë të mundur, që në
letërsitë e tyre përkatëse të shfaqen motive të njëjta, por të trajtuara sipas
kushteve shoqërore artistike që kanë shoqëruar zhvillimin e letërsive. Në këtë
drejtim duket sikur romani “Kapedan Mihali” është një vazhdim i romanit “Kështjella”,
pasi dhe Kreta ka përjetuar një rrethim të egër për 25 vjet me radhë që
lexuesit grekë nuk e njohin, kurse Kapedan Mihali i përngjet prijësave tanë
malësorë të krishterë që flijohen në altarin e lirisë në betejat kundër
osmanëve. Lexuesit shqiptar i mungon kjo figurë mitike në letërsinë e vet, e
portretizuar në rrethana të tilla epike, prandaj romani i Kazanzaqit që kur
është përkthyer duket sikur zgjuar një kujtesë kolektive dhe mbetet një nga më
të preferuarit për publikun shqiptar.
Kazanzaqi me pak
rreshta në fundin tragjik të Kapedan Mihalit , me nofkën Derri i egër, jep
kuisententencën e gjithë përpjekjeve gati katër shekullore të ballkansve për të
arritur lirinë politike. Një dritë i
mbuloi fytyrën. A ishte gëzim njerëzor, përbuzje ndaj vdekjes? Apo dashuri e
padurueshme për Kretën?[10]
Mes këtyre trilemave është vervitur fati i popujve ballkanikë për mbijetesë,
një trilemë që as Kazanzaqi nuk e zgjidh drejtë për së drejtë por nëpërmjet
vdekjes së Kapedan Mihalit duket sikur jep pergjigjen se liria kërkon therrorë.
Është pak a shumë një ëndërr që Kapedan Mihali nuk arriti dot ta shikonte dhe
që tek “Kështjella” e Kadaresë vjen si një kumt historik e kulturor, në
dialogun e grave të haremit të Tursun Pashait kur po ikin nga Shqipëria.
Oh, vetëm këtë udhë mos e bëfshim më,-rënkoi Exheri. Udhë
skëterre!
Leshverdha i kishte përvdirur sytë përpara se të niste të
këndonte me zë fare të ulët. Ishte një këngë e pikëlluar, me fjalë të
pakuptueshme të vendit të saj.
[1]
Anne-Maria These. “Krijimi i identeteve kombëtarë., Evropa e shekujve
XVIII-XIX” Shkup. Fryma:2006, fq 94
[2]
Anne-Maria These. “Krijimi i identeteve kombëtarë., Evropa e shekujve
XVIII-XIX” Shkup. Fryma:2006, fq 96-97
[3]
Anne-Maria These. “Krijimi i identeteve kombëtarë., Evropa e shekujve
XVIII-XIX” Shkup. Fryma:2006, fq 162
[4]Anne-Maria
These. “Krijimi i identeteve kombëtarë., Evropa e shekujve XVIII-XIX” Shkup.
Fryma:2006, fq 163
[5]
Ismail Kadare. Kështjella, Tiranë , Onufri: 2003f,
fq 18
[6]
Nikos Kazantakis. Kapedan Mihali, Tiranë : Bota shqiptare, 2007, fq 57
[8] Nikos Kazantakis. Kapedan Mihali, Tiranë : Bota
shqiptare, 2007, fq 57
[9]Ismail Kadare. Kështjella, Tiranë , Onufri: 2003f, fq
55
[10]Nikos Kazantakis. Kapedan Mihali, Tiranë : Bota
shqiptare, 2007, fq 488
No comments:
Post a Comment