Nuk besoj se mund
të ketë vepër të ndonjë shkrimtari tjetër të huaj që ka përmendur Shqipërinë
dhe shqiptarët si është poema romantike “Shtegtimet e Childe Harold”, të
Bajronit që të ketë pasur një efekt më të madh në farkëtimin e ndjenjës së tyre
kombëtare. E njohur që herët nga pjesëtarë të ndryshëm të elitës shqiptare , pa
dyshim që në botimin e saj të parë, e dëshmuar kjo gjë nga udhëtarë të ndryshëm
anglezë që kur komunikonin me Ali Pashë Tepelenën, kur ky i fundit e përmendte
si fakt angazhimin poetik e kulturor të Bajronit ndaj shqiptarëve, poema
shërbente jo vetëm si kënaqësi estetike por edhe si dëshmi e eksitencës dhe
imazhit përfaqësues të tyre.
Bajroni, i njohur
si një poet romantik dhe një nga themeluesit e Filohelenizmit, do të njihej me
shqiptarët dhe jo radhë herë do t’iu atribuonte atyre cilësi fisnike. Thëniet e
tij në letrën që i dërgonte së ëmës apo dhe 160 vargjet nga Kantoja e II e Child Haroldit, do të bëheshin objekt
i përpjekjeve për tu përkthyer në shqip dhe nëpërmjet mjeteve masive të
komunikimit të kohës, kryesisht gazetave të shpërndaheshin tek elita shqiptare.
Krijimi i publikut
të masave lexuese të një gjuhe-një
rezultat i shtypit dhe kapitalizmit,zëvendësoi përfshirjen aksiomatike të
gjuhëve të shkruara në mendjet e njerëzve dhe shkatërroi solidaritetit e
Krishterimit, Umanë islamike dhe gjithë solidariteteve të tjerë[1]por
krijoi dhe një solidaritet tjetër , atë të përfaqësimit të bashkësive etnike nëpërmjet
një vepre letrare, si ishte rasti i Poemit të Milasos në Kalabri qëprej vitit
1836. Një rast i tillë analog është dhe leximi dhe përpjekja për të riprodhuar
në shqip “Child Haroldin”, si tregojnë dëshmitë e shumta të përmendjes së kësaj
vepre apo përpjekjeve për ta shqipëruar nga bashkësitë arbëreshe në Kalabri, bashkësitë
arvanitase në Greqi e bashkësitë shqiptare në Bukuresht. Si pohon me të drejtë
Anne Maria-These në librin e vet “Krijimi i identeteve kombëtarë, Evropa e
shekujve XVIII-XIX” kur nënvizon rolin e elitës evropiane në sendërtimin e
identeteve kombëtarë të popujve të Europës juglindore, se është një sipërmarrje
e rëndë të ndërtuarit e një gjuhë dhe një kulture kombëtare. Një nga pasojat e kozmopolitizmit
intelektual është ndihma ndaj kombeve në lindje, mjediset intelektuale të të
cilëve nuk janë ende aq të pajisura për të ndërmarrë, pa mbështetje , ndërtimin
e lashtësisë së tyre dhe gjuhës së tyre.[2]
Në rastin shqiptar
ky përcaktim duke u nisur dhe nga dinamika e zhvillimeve historike e kulturore
dhe angazhimeve të drejtë për së drejta të Leak, Hobhouse e Pouqeuville në
shkrimin e gramatikave e fjalorëve tingëllon më afër realitetit. Si dhe në rastin grek, turk apo dhe arab,
shkenca perëndimore apo dhe letërsia e kultivuar ka ushtruar ndikimin e saj në
fillimet e konstruktimit të identitetit shqiptar.[3]Në këtë
këndvështrim është i pamohushëm tashmë roli që ka luajtur vepra e Bajronit dhe
dy këngët e tij shqiptare të mbledhura në Athinë dhe të botuara në 1811 që
nxitën interesin e albanologjisë evropiane për identitetin dhe origjinën e
shqiptarëve. Në të njëjtën kohë vepra e Bajronit pati dhe një efekt të dyfishtë
pasi shërbeu edhe brenda bashkësive shqiptare si element lidhes për të fituar
konsilidim dhe identetitet përcaktues nën ndikimin e fuqishëm të Romantizmit.
Njohja e hershme e
veprës sëBajronit në Shqipëri kaloi në dy etapa. Në fillim ai u popullarizua
tek Arbëreshët e Italisë, të cilët përmendin dendur emrin e Bajronit. Pastaj
nga gjysma e shekullit të XIX Bajroni hyri dhe në Shqipëri. Secila nga këto dy etapa
të njohjes së veprës së Bajronit në Shqipëri ka karakteristikat e veta. Kështu në periudhën e parë, atë të
popullarizimit të Bajronit tek Arbëreshët e Italisë, mbizotërojnë influencat
estetike të veprës së poetit. Është i njohur afiniteti i De Radës për Bajronin,
të cilin ai e vlerësonte së tepërmi.[4]Ai e shkroi poemën e
vet “Odise’ me subjekt nga jeta arbëreshe, trajtuar sipas “Korsarit” të
Bajronit.[5]Por nuk do të
mungojë dhe tipari tjetër i ilustrimit të karakterit të shqiptarëve dhe në këtë
mënyrëdo të shërbente dhe si një dëshmi për virtytet dhe karakteristikat e
tyre.Nga gjiri i mërgatës arbëreshe do të
ishte dhe përkthyesi i parë i Bajronit në shqip, Luigji Petrasi,i cili do të
përkthente Këngën e parë të poemës
“Child Harold” të Bajronit në shqip më 1843.[6]
Deri më sot nuk
kemi dijeni të plotë nëse ky përkthim ekziston apo jo, por është e rëndësishme
të dimë pak më tepër për këtë personalitet të kulturës arbëreshe. Luigi Petrassi, lindi në Cerzeto, në një familje fisnike.Toponimi
Qana që përdoret nga bashkësia arbëreshe që banon aty, rrjedh ndoshta nga shqipja
qanë, duket se e ka origjinën nga forma
e vendit të sheshtë, të shtrirë; toponimi italian Çerzeto, vjen nga
cerza/dushk, dhe që të kujton prezencën e shumtë të dushqeve në këtë zonë.Petrassi
filloi studimet ligjore në Napoli, por shëndeti i dobët nuk e lejoi që ti
vazhdonte.[7]Napoli i asaj kohe kishte fituar një rol qendror për kërkimet
albanologjike dhe për fazat e mëvonshme të zhvillimit të historisë kulturore të
arbëreshëve duke u bërë kështu selia natyrore për takimet , shpesh herë të
rastësishme e të shkurtëra , mes intelektualëve arbëreshë që vinin nga treva të
ndryshme shqipfolëse të Italisë së jugut[8].
Ai u tërhoq në Çerzeto, ku filloi të
ishte një koleksionist i kujdesshëm i traditave popullore dhe përkthyes në
gjuhën shqipe të veprave më të mëdha të romantizmit italian. Atij në fakt i
detyrohet si një antologji e këngëve , përrallave dhe thënieve popullore ,
ashtu si dhe një përkthim në shqip “I Sepolcri” (Varret) e Ugo Foskolos. ( të
humbura , por sigurisht që gjenden në posedim të disa nxënësve
të trasferuar dhjetëvjecarë më parë në Kanada).
Në korrespondencën
epistolare me De Radën , kuptohet që i kishte çuar drejt fundit disa vepra të
Bajronit, një përmbledhje komplete të kengëve popullore të Çerzetos,
traskriptimin e legjendës popullore “Kostandini i vogël” në versionin e
Cerzetos, si dhe kishte përfunduar dy poema në gjuhën shqipe, e para me
titullin “"Vasha shkon për lule pasi bie dielli"” (La ragazza che
raccoglie i fiori dopo il tramonto) dhe "Haj bukë Skenderbeu" (Il
pranzo di Skanderbeg). Ai gjithashtu kujtohet për mbledhjen e këngës popullore
“Oj e bukura More” (Mia bella Morea), që u bë himni i të gjithë shqiptarëve në
Itali. Për fat të keq gjithçka nga prodhimtaria e tij letrare ka humbur çdo
gjurmë dhe sot gjenden vetëm disa referenza bibliografike të risjellura nga De
Rada. I impenjuar politikisht në favor të popullit, i mbetur në varfëri nga
qeverie Burbone , ishte nga aktivistët anarkikë dhe revolucionarë. Shumë i ri,
megjithëse kishte nisur një karrierë brilante si poet dhe letrar shqiptar, vdiq
papritur më 31 dhjetor të 1842, duke u lënë familjarëve dhe kulturës shqiptare
një boshllëk.[9]
Si shikohet Luigi
Petrasi dëshiron t’i dhurojë bashkësisë së vet etnike që kish filluar tëndikonte
dhe në bashkësitë e tjera shqiptare në rajon që të merrnin trajtën e kombit, dy monumente të rëndësishme të letërsisë
romantike, “Qivuret” e Foskolos dhe “Child Haroldin” e Bajronit. Në Napolin dhe
Kalabrinë e asaj kohe përkthimi i këtyre dy autorëve i shërbenin ngjizjes së
identitetit kombëtar e të veçantë të arbereshëve, aq më tepër që vargjet e
Bajronit përshkruanin një popullsi matanë Adriatikut e Jonit që ishte në
kontakt të vazhdueshëm kulturor me Napolin, përmes fenomenit të njohur të
mercenarisë, tregtisë dhe ndjekjes së studimeve. Këto lidhje dhe shkëmbime
kulturore kanë qenë shumë prezente sidëshmohet dhe nga studimi i disa shqiptarëve
në Napoli, më i shquari nga ta Vangjel Meksi që boton dhe Dhjatën e vjetër
shqip në 1828 apo rasti i Dhimitër Lekës nga Himara, kapitenit të gardës mbretërore
të Napolit që De Rada i kushton , poemën “Milosao” në 1836.
Napoli, si një nga
kryeqendrat evropiane të sendërtimit të mitit pellazgjik që ndihet gjithandej
në veprën e De Radës, Kamardës, Xhovani Emanule Bidere, Zef Krispit etj
rezulton të jetë një nga vatrat e ngjizjes së nacionalizmit kulturor të
shqiptarëve. Influenca e tij ndaj De Radës si dhe vlerësimi i këtij të fundit
ndaj Luigi Petrasit duket ka qenëi madh
si dëshmohet dhe në nekrologjinë kushtuar atij në revistën “Il Calabrese” nga De Rada. “Në
ditën e fundit të 1842 në fshatin shqiptar Çerzeto vdiq Luigi Petrassi. Nëse është e vërtetë që besimi në virtyt dhe
qëndrueshmëria e kultit në të njëjtën formë, formojnë shenjën dalluese të popujve të qytetëruar
në kundërshtim me frymën e barbarisë , Kalabria ka humbur një prej tyre prej të
rinjve me të cilin nderohet. Vdekja e tij më mbushi me trishtim , më shfaqinjë
botë me dhimbje , dhe gjithçka mu kthye mbrapsht.
Vepra e Bajronit,
kryesisht poema romantike Shtegtimet e Child Haroldit luajtën të njëjtën rol
edhe në bashkësitë e tjera shqiptare në Evropë, Rumani e gjetkë. Kështu p.sh
shkrimtarja e mirënjohur shqiptare Elena Gjika, në një nga letrat e saj përmend
mënyrën e tepër të veçantë që flet Bajroni tek “Child Haroldi” për Shqipërinë
dhe popullin trim që banon aty.[11]Në të njëjtën sintoni do të jetë dhe
studiuesi, linguisti Anastas Kullurioti nga mërgata e Arvanitasve të Greqisë
kur do të shkruajë më 1884 se Bajroni flet me admirim për gjykimin e matur të
shqiptarëve, për guximin dhe trimërinë si dhe për punët e mëdha që kanë
bërë.[12]Po kështu Jani Vreto në të njëjtin vit bën një nga përpjekjet e para
për të shqipëruar fillimin e e vargjeve për Shqipërinë në ligjëratën e vet e
mbajtur në Bukuresht. Moj Shqiperi! Moj
leondare/Qe ke pjelle leondarë, pa nkthe/Syte dhe ketej nga ne![10]
Periudha e tretë e
cila përkon dhe me periudhën më kulmante të zgjimit nacionalist shqiptar dhe
formimit të shtetit shqiptar do të zyrtarizojë pak a shumë formimin e mitit
shqiptar të Bajronit. Tashmë poema romantike Child Harold do të shërbejë përmes
vargjeve të veta ilustrimit të vetive të mira të shqiptarëve si komb. Ashtu si
të gjitha mitet krijuara gjatë zgjimit nacionalist shqiptar edhe ky mit do i
nënshtrohet etnocentrizmit dhe përshtatjes së tij në funksion të rritjes së
ndërgjegjes shtetformuese tek shqiptarët. “Vargjet e Bajronit për Shqipërinë
dhe shqiptarët ishin një zbulim i çmuar për poetët luftëtarë të Rilindjes
Kombëtare shqiptare, ishin një frymëzim patriotik dhe poetik”.[11]Ndaj
në dallim nga veprat e tjera të shkrimtarëve romantikë bashkëkohorë vepra e
Bajronit pati një impakt më të madh në mendimin intelektual shqiptar. Së bashku
me rritjen e ndërgjegjes kombëtare tek shqiptarët, do të krijohej pak nga pak
kulti i Bajronit në mendimin intelektual shqiptar.
Të kësaj periudhe
janë shkrimet e eruditit shqiptar Faik Konicës, apo të “enciklopedisë
ambulante” si e kish thirrur poeti frëng Apolioner-i në faqet e gazetës së tij
“Albania”. Në numrin e parë të gazetës së mirënjohur “Albania”, më 1897 ai
boton në frëngjisht “Le voyage de Lord Byron
en Albanie” . Po kështu Konica do të jetë i pari që tenton të përkthejë në
prozë vargje nga “Child Harold”-i me titull “Dheu i Shqipërisë”, të botuara
sërish në gazetën “Albania”. Në faqet e gazetës së tij Konica do të botojë dhe
dy këngët shqip të mbledhura nga Bajroni si dhe në gazetën “Dielli”më 1924, një
pjesë nga letra e Bajronit dërguar të ëmës ku poeti i madh flet për Shqipërinë[12].
Identifikimi i
influencës bajroniane në momentin e formimit si komb dhe në kulturën shqiptare është
gjurmuar dhe analizuar në punime të ndryshme monografike[13],
ndaj sfida e vërtetë në studimet bajroniane në Shqipëri është saktësimi dhe
gjurmimi se ku mund të gjenden dorëshkrimet e Petrasit që veçse si dëshmi të
radha autentike gjuhësore të dialektit arbëresh do të bënin të mundur të
zbulonin dhe teknikat e shqipërimit dhe përshtatjes që deri më tash nuk ia kemi
njohur dialektit arbëresh. Bajroni përdori në poemën e tij “Child Harold” stanzën
Spenceriane që është një formë e fiksur poetike e një strofke e përdorur
nga Edmund Spencer(1552/1553 – 1599) në poemën e tij “The
Faerie Queene” (1590-1596). Çdo strofkë përmban nëntë vargje: tetë prej tyre
janë në metrin jambik, të ndjekura nga një varg i vetëm aleksandrin në
gjashtëmbëdhjetë rrokësh jambik. Skema e rimës është në strofkën poetike
Spenseriane është ababbcbcc. Nuk dimë se ç’vargje ka përdorur Petrassi për të
përshtatur dy këngët e para të Bajronit në shqip, por njohim metrikën e
vargëzimit arberesh. Poezitë tradicionale
të kolonive shqiptare të Italisë dhe më të hershmet të kolonive të Greqisë janë
gjithashtu pa rimë;madje mungesa e rimës është treguesi kryesor i hershmërisë
së tyre dhe origjinës së njëmendë popullore së tyre. Pa rimë pa strofa thotë De
Gracia në lidhje me përmbledhjen e tij me këngë popullore tradicionale italo-shqiptare-sic është zakon
edhe në ditët e sotme edhe ndër shqiptarët më të thjeshtë , por përherë me
vargje tetë rrokësh të lirë , të përzjerë me ndonjë shtatë rrokësh dhe gjashtë
rrokësh;që të gjithë të marrë sëbashku krijojnë një harmoni të këndshme , por
monotone.[14]Vepra
e Petrasit, ashtu si vepra e intelektualëve të tjerë arbëreshë mund të flerë
rafteve të kolegjeve apo biblotekave por e shplurosur mund të na ballafaqojë me
supriza të këndshme të formimit të identitetit tonë kombëtar.
Suplementi Rilindësi, 13.12.2015, fq 20-21
Bibliografi:
1-
Afrim Karagjozi. “Miti Shqiptar për Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002
2-
Anne-Maria These. “Krijimi i identeteve kombëtarë., Evropa
e shekujve XVIII-XIX” Shkup. Fryma:2006
3-
Benedict Anderson. Imagined Communities(Reflections on
the Origin and the Spread of Nationalism, London: Verso.7thEd, 1996
4-
Gaetano
Petrota. Populli, gjuha dhe letërsia shqiptare.
Tiranë:2008, Almera
5-
Jani Vreto. Vepra të zgjedhura. Ligjëratë. Tiranë.Shtëpia
e Librit Politik:1973.
6-
Jup Kastrati. ” Jeronim De Rada” ( Jeta dhe vepra).
Tiranë:1979
7-
Mateo Mandala. Studime Filologjike për letërsinë
romantike arbëreshe. Tiranë. Naimi:2012.
8-
Nathalie Clayer. Në fillimet e nacionalizmit shqiptar.
Lindja e një kombi me shumicë myslimane në Evropë. Tiranë.Përpjekja:2009
Internet:
1-
http://www.comune.cerzeto.cs.it/sq/historia-dhe-personaxhet/12-artisti-e-letterati.
Petrassi, Luigi
[1]Benedict Anderson, Imagined Communities(Reflections on
the Origin and the Spread of Nationalism, London: Verso.7thEd, 1996, 36
[2] Anne-Maria These,Krijimiiidentetevekombëtarë., Evropa
e shekujve XVIII-XIX” Shkup:2006, Fryma, fq 102
[3]Nathalie Clayer. Nëfillimet e
nacionalizmitshqiptar.Lindja e një kombi me shumicëmyslimanenëEvropë.
Tiranë:2009, Përpjekja, fq 142
[4]Jupkastrati” Jeronim De Rada”( Jetadhevepra),
Tiranë,1979,faqe 25
[5]AfrimKaragjozi. “MitiShqiptarpër
Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 19
[6] Po aty, faqe 15
[8] Mateo Mandala,StudimeFilologjikepërletërsinëromantikearbëreshe.
Tiranë:2012, Naimi, fq 91
[10]Jani Vreto. Vepra të zgjedhura.Ligjëratë. Tiranë:1973.
Shtëpia e Librit Politik, fq 150
[11]AfrimKaragjozi. “MitiShqiptarpër
Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 13
[12]AfrimKaragjozi. “MitiShqiptarpër
Bajronin”.Tiranë.Plejadë:2002,faqe 34,36
[13] Shih përmëtepërmonografitë e ProfesorAfrimKaragjozit: “XhorxhBajroni
“ 1987, 2009 dhe “MitiShqiptarpër Bajronin”.2002
[14]
Gaetano Petrota, Populli, gjuha dhe letërsia shqiptare, Tiranë:2008, Almera, fq
178
No comments:
Post a Comment