Pamje nga Shkodra.
I
Në fillim
të vitit 2006, ambasada e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, dhuroi një
fond përreth 30.000 euro për të restauruar një objekt brenda kështjellës së
Rozafës që kishte shërbyer për një kohë të gjatë si kishë dhe xhami
njëkohësisht. Në fakt, objekti me historinë e tij të veçantë mund të
konsiderohet si një nga objektet sintezë të historisë religjioze së
shqiptarëve. E njohur dhe e dokumentuar si kisha e Shën Stefanit në veprat e
Marin Barletit dhe Marin Beçikemit, dy autorëve të shekullit të XV, kisha do të
shndërrohej në një xhami gjatë pushtimit turk. Sipas specialistëve mendohet se
″minarja është shtuar rreth vitit 1405“ (Peçi.A,2006:1) dhe jo në vitin 1479
siç mendohet rëndom duke marrë për bazë pushtimin e kështjellës nga turqit.
Viti 1405 është vit ″kur osmanët e patën në duart e tyre qytetin e Shkodrës për
disa vjet së bashku me Ulqinin dhe Lezhën. Vendosja e garnizonit osman në këtë
periudhë dhe stili i minareve selxhuke bashkëkohëse me minaren e kuqe në kalanë
e Beratit të vitit 1389, si dhe vendosja e saj në anën fundore të xhamisë dhe
jo në të djathtë hyrjes,është karakteristikë për xhamitë osmane të shekullit
XV“ (Po aty:2006).
Adoptimi i bërë nuk kërkoi ndryshime
të mëdha në arkitekturë, kjo për faktin se
“orientimi i mihrabit koincidonte, me atë të mjedisit të altarit në
apsidë. Ky mjedis ka qenë i mbuluar deri vonë me kupolë nervaturash të
kryqëzuara të stilit romano-gotik. Në vitin 1760-1764 Veziri i Shkodrës, Mehmet
Pashë Bushatlliu, në punimet rindërtuese e restauruese në strukturat e kalasë
kreu ndërhyrje edhe në xhami duke shtuar hajatin me arkadë në anën jugore. Ai
porositi nga Venediku edhe një mekanizëm sahati akustik, për të cilin siç
shprehet vetë në një dokument kishte ngritur para xhamisë një kullë të lartë”
(Po aty: 2006). Si mund të vështrohet,
me gjithë shndërrimet që iu bënë objektit, ″banorët e këtij qyteti e ruajtën
harmoninë fetare”(Po aty: 2006). Shkresa e firmosur nga Veziri i Shkodrës, ku
rinovohej e leja zyrtare për të mbajtur meshën çdo të premte në mëngjes, tregon
se banorët ende të përqendruar në kala, kishin mirëkuptimin maksimal mes tyre″
(Po aty:2006). Por ajo që ishte shmangur për një kohë të gjatë me mirëkuptim
midis dy komuniteteve fetare u lëkund në ditët e sotshme kur godina nuk
shërbente më si një objekt kulti.
Qysh pej vitit 1878, kur ajo u kthye
në një depo baruti, godina gjendet në gjendjen e sotshme duke pritur një
restaurim të mundshëm që sipas specialistëve duhet të përfshijë të gjitha
etapat e ndërtimit të saj. Por jo të gjithë ndanin të njëjtin mendim në qytetin
verior të Shkodrës. Një debat shpërtheu midis Myftinisë
së Shkodrës dhe shtetit shqiptar (nën administrimin e të cilit ishte objekti si
monument kulture) për administrimin e fondeve të dhëna nga Ambasada Amerikane.
Myftinia e Shkodrës kërkonte që ta përdorte fondin për të restauruar xhaminë që
dikur kish qenë Kisha e Shën-Stefanit. Në debat ndërhyri dhe Kisha Katolike e
cila ndante mendimin tjetër se gërmadhat e godinës duhej të restauroheshin në
kishë. Si gjithmonë në raste të tilla lindën pyetje të ndryshme të cilat nxorën
në pah sërish konflikte të heshtura nën petkun e fortë të formimit të
shtetit-komb të periudhës së viteve 20’ dhe totalitarizmit të viteve 40’-90’ që
qenë munduar t'i fashisnin konflikte të tilla në emër të formimit të
identitetit dhe kombit shqiptar.
Më tepër se një konflikt mbi pronësinë e një
objekti, situata hodhi dritë mbi identitetet e fjetura fetare të shqiptarëve
dhe në këtë mënyrë mund të thuash se ishte një pararendëse e debatit
Kadare-Qose që mbërtheu elitën intelektuale shqiptare pas nënshkrimit të
marrëveshjes së MSA dhe publikimit të veprës së Kadaresë “Identiteti Evropian i Shqiptarëve”.
Në këtë studim do të mundohemi të hedhim
dritë nëpërmjet një analize të hapave të
parë të formimit të shtetit modern të shqiptarëve sesa përcaktues ka qenë
identiteti fetar në zgjimin nacionalist të shqiptarëve, si ka ndikuar dhe
ndikon ky identitet në shoqërinë
shqiptare dhe prirjet moderniste të religjionit të shqiptarëve në epokën
e sotshme të Globalizmit.
II
Identiteti fetar në Shqipëri nuk është marrë
gjithmonë në konsideratë në rrugëtimin e tij drejt realitetit që kemi sot, duke
vlerësuar se motoja e rilindësit Pashko Vasa “ Feja e shqiptarit është
shqiptaria” është përgjithësuese dhe karakteristike për epokën e Rilindjes
Kombëtare të shqiptarëve dhe si e tillë duhet t'i përshtatet apriori të gjitha
situatave shtetformuese apo kulturore-historike të mëvonshme. Ky përcaktim vjen
pasi Rilindja Kombëtare ka një peshë të veçantë në botëkuptimin nacionalist
shqiptar si apogjeu i përpjekjeve intelektuale dhe shpirtërore për të themeluar
një Shqipëri moderne dhe të zhvilluar. Në fakt rrugëtimi i identitetit fetar të
shqiptarëve i ka përngjarë një batice e zbatice, pa qenë asnjëherë në gjendje të
luajë fuqinë e një force centrifugale për të realizuar një bashkim të
qëndrueshëm kombëtar, as shumë i fuqishëm sa të pengojë përjetësisht atë, por i
mjaftueshëm sa të influencojë dhe vonojë disa procese intriguese që popujt e
tjerë të Ballkanit i realizuan më shpejt se shqiptarët.
Gjithsesi shprehja nuk duhet marrë si
simboli i një lëvizje apo epoke, siç ka prirje të shumta në qarqe studiuesish
apo politikanësh për ta përqasur atë, pasi në një analizë të thellë të veprës
së dy poetëve tanë kombëtarë që kanë luajtur dhe një rol të madh në formimin e
ndërgjegjes kombëtare vëren se identiteti fetar është një pjesë e rëndësishme e
veprës së tyre. Kështu p.sh është e pamundur ta lexosh Gjergj Fishtën dhe të
mos hasësh binomin “Fe dhe Atdhe”, ku me fe ai nënkupton fenë e të parëve-
Katolicizmin apo Naim Frashërin dhe të mos hasësh Bektashizmin dhe filozofinë e
panteizmit të tij. Madje Naimi shkon dhe më larg në botëkuptimin e tij fetar
kur krijon një poemë si “Qerbelaja”
që përshkruan një konflikt të mirëfilltë fetar.
Shqiptarët nuk mund të bënin dallim nga
popujt e tjerë ballkanikë kur nisën zgjimin e tyre nacionalist. Prirja e
natyrshme do të ishte ashtu si dhe te fqinjët e vet, një kundërvënie ndaj fesë
zyrtare të pushtuesve-Islamit, diçka që hasi në vështirësi që në hapat e
parë, sepse një pjesë e konsiderueshme e
shqiptarëve kishin pranuar Islamin dhe nën influencën e shtetit teokratik osman
e identifikonin veten shpesh herë si myslimanë dhe pastaj si shqiptarë.
“Kultura islamike e Perandorisë Osmane i kishte
mëshuar identifikimit të besimit fetar me kombin, duke sheshuar dallimin midis
shqiptarëve e myslimanëve të tjerë nga njëra anë dhe duke nxjerrë më në pah,
nga ana tjetër, atë midis islamikëve dhe të krishterëve gjithfarësojësh. Në një
shoqëri shumëkombëshe, siç ishte ajo e Perandorisë Osmane, jeta e nënshtetasve
të saj, ç’është e vërteta, ishte organizuar rreth besimit, të cilit, ata i
përkisnin: domethënë, vija ndarëse ndërmjet të qeverisurve dhe qeverisësve-ose,
thënë më shkoqur, popullsisë hegjemone-ishte religjioni dhe jo kombësia, ku
padyshim, ashtu si në të gjithë perandorinë, myslimanët përftonin një pozicion
të priveligjuar, gjë që, në rastin e Shqipërisë qe shndërruar e kishte përbërë
një pengesë objektive për të arritur bashkimin kombëtar të myslimanëve me të
krishterët, qofshin ata ortodoksë apo katolikë.”(Salleo 2000:22).
Edhe pse ekzistonte një farë
“patriotizmi lokal “që shpesh herë
gjente shprehje ashtu siç na dëshmon Hobhouse-i në veprën e vet A
Journey through Albania and other provinces of Turkey in Europe and Asia, to
Costantinople during the years 1809 and 1810 në deklarimet e banorëve, që kur i pyesnin
s’e ç’ishin, banori shqiptar nuk thoshte përkatësinë fetare, por përgjigjej
“Jam shqiptar” (Mema,1988:70), prapëseprapë ky patriotizëm lokal nuk shtrihej
në përmasa përgjithësuese që mund të përbënte një nga bërthamat e themelimit të
identitetit shqiptar dhe pastaj më vonë atë kombëtar.
Ishin lëvizjet e mëvonshme
anti-osmane të viteve '20,'30 e '40 të shekullit të XIX në kuadër të luftës
kundër centralizimit të perandorisë turke që krijuan kundërvëniet e para
serioze pas 3 shekujsh pushtimi. Rëndësia e këtyre kryengritjeve qëndron në atë
që shqiptarët myslimanë u ngritën në kryengritje kundër pushtetit turk që
faktikisht duhej të konsiderohej si i tyre. Është e vërtetë se ato nuk ishin
lëvizje me karakter të plotë kombëtar, por gjithsesi vërehet një ngjizje e
identitetit kombëtar shqiptar, kur rapsodi popullor i këndon përpjekjeve të
kryengritësve që s’luftojnë “as për mua e s’për ti/po për gjithë Shqipëri”
(Islami,1977:67).
Në këtë kohë nis dhe procesi i gjatë
para-rilindës i ngjizjes së idesë mbizotëruese se shqiptarët në rrugën e tyre
drejt pavarësisë apo afirmimit të tyre si komb, duhet ta shmangnin faktorin
fetar dhe të bënin të tyren dy faktorë të tjerë: gjuhën shqipe dhe figurën
mitike të heroit të tyre kombëtar Gjergj Kastriot-Skënderbeut. Për të arritur
këtu mendimi politik i rilindësve tanë për sa i përket identitetit kombëtar
kaloi në tre etapa maturie, të cilat dëshmojnë dhe rrugëtimin e identitetit
fetar të shqiptarëve. “Ndërmjet fqinjëve ballkanikë të Shqipërisë feja dhe
kombësia përputheshin. Përderisa kjo nuk ndodhte me shqiptarët, udhëheqësit e
tyre u përpoqën të zhvillonin ato aspekte të kulturës kombëtare që ishin të një
natyre jofetare sepse vetëm kështu mund të arrihej bashkimi” (Skëndi,2000:111).
Etapa e parë i përket periudhës të viteve
'20-'60 të shekullit XIX, kohë në të cilën përkthehen Bibla nga gjuha greke në
atë shqipe, duke krijuar kështu një sfond të nevojshëm shpirtëror për
shqiptarët e besimit ortodoks që gjuhën e tyre tashmë mund ta shikonin dhe si
“gjuhë perëndie”, ku mund të lexonin dhe kuptonin shkrimet e shenjta. Kjo epokë
lidhet fort dhe me krijimin e komuniteteve të forta tregtare në jug të vendit,
tashmë fshatra por dikur të lulëzuara si Voskopoja, Vithkuqi etj apo rritjen e
qyteteve si Elbasani, Gjirokastra, Shkodra e Berati. Nga radhët e këtyre
komuniteteve do të dilnin dhe disa nga figurat e shquara të mendimit politik
rilindës shqiptar si Vangjel Meksi që përkthen Biblën në shqip, Naum
Veqilharxhi që krijon abetaren e parë në shqip, Kostandin Kristoforidhi që
përkthen e boton Biblën në shqip etj figura, vepra e të cilëve do të
influenconte në zgjimin nacionalist shqiptar.
Etapa e dytë i përket viteve '40-'70 të të
njëjtit shekull, kohë në të cilën fillojnë të dalin në pah manifestet e para të
Rilindjes Kombëtare dhe nën influencën e Romantizmit Evropian dhe përmbledhjet
e para folklorike. Interesant është fakti se në këto manifeste ndihet një pranim
i situatës religjioze në Shqipëri dhe bëhet
përpjekje që të mos cenohen marrëdhëniet midis komuniteteve fetare, por
gjithsesi ka akuza të tërthorta për situatën e keqe në të cilën gjendet
Shqipëria dhe një nga ato sipas “Letrës
Enciklike Për Të Gjithë Të Pasurit E Të Mësuarit Ortodoksë Shqiptarë” të
Naum Veqilharxhit është dhe “hyrje dogmash të reja fetare” (kupto Islamin)
(Islami.M,1977:147). Po kështu përjashtues mbetet fakti që encilika u drejtohet
vetëm “të pasurit e të mësuarit ortodoksë shqiptare”(po aty:147), duke mos
përmendur të pasurit e të mësuarit myslimanë një pjesë e të cilëve ishin dhe
elitë e Perandorisë turke apo të pasurit e të mësuarit katolikë, të cilët
kishin një komunitet të fuqishëm tregtar në Shkodër.
Enciklika në këtë mënyrë, sa shpreh
një vullnet nacionalist kur flet për përparimin dhe dëshirën për tu vënë “në
radhën e kombeve të qytetëruara” (po aty:149), po aq ka dhe një karakter
lokalist e përfaqësuar nëpërmjet titullit të vet. Në këtë etapë vërehet se
identiteti fetar vazhdon të jetë një pjesë e rëndësishme e përpjekjes për të
formuar identitetin kombëtar.
Efekti i kësaj karakteristike lokaliste të
Enciklikës u mundua që të shmangej në epokën e tretë që i përket viteve
1878-1912, vite të stuhishme këto për themelimin e shtetit dhe identitetit
shqiptar. Në fakt lëvizja shqiptare kishte humbur mbështetës që në fillimet e
para të tyre kishin përkrahur idenë e shqiptarizmës, por të cilët nën
influencën e prosiletizmit që filloi Patrikana Greke e Stambollit jo vetëm ndaj
zgjimit nacionalist shqiptar por dhe atij të kombeve të tjerë në Ballkan, kaluan në përkrahës të hapur të Helenizmit.
Sigurisht, përkatësia fetare kish qenë një
faktor kryesor që i kish kthyer si me “magji” këta figura në identitete të
deformuara “greke” sipas kulturës që i përkisnin por që shumë shpejt përqafuan
dhe deklaruan dhe identitetin e tyre si “grekë”. Një rast tipik është shqiptari
i pasur nga Labova Vangjel Zhapa, i cili nga një përkrahës i një “lëvizje për
kulturë kombëtare” (kupto shqiptare) (Po aty:120) në vitin 1844, kthehet në një
përkrahës të Helenizmit në vitin 1860 kur polemizon me Naum Veqilharxhin
“kundër alfabetit shqiptar” (Po aty:84).
Për të tejkaluar këtë pengesë të
rrezikshme që mund të shkaktonte dështimin e projektit nacionalist shqiptar,
rilindësit i kushtuan më shumë rëndësi bashkimit sesa identiteteve të veçanta
fetare. Në asnjë promemorie apo program të saj nuk do të gjendet më ndonjë
thirrje e njëanshme si e Veqilharxhit, bazuar në identitetet fetare. Madje dhe
kur do të ketë propozime gjithëpërfshirës si ai i De Radës për një Shqipëri të
ardhme federative, “të ndarë në tre
njësi, në bazë të besimeve fetare” (Skëndi,2000:159), mendimtari politik i
Rilindjes Sami Frashëri do ta kundërshtonte si plan “jo të mirë dhe as të
realizueshëm” (Po aty:159). Në vend të njësive të bazuara mbi identitetet e
veçanta fetare, të cilat sipas Sami Frashërit do të sillnin ndarje, ai
propozonte se “fetë duhet t’i liheshin kishës dhe xhamisë dhe se gjithë
shqiptarët duhej të bëheshin vëllezër ashtu siç e kishte caktuar vetë natyra
dhe siç kishin qenë në kohët e lashta” (Po aty:160). Të njëjtin mendim ndante
dhe Naim Frashëri i cili shprehej në librin e vet “Liga e vërtetë e
Shqiptarëve” se “ne të gjithë kemi fe Perëndinë dhe nënë Shqipërinë. Kushdo le t’i
falet Perëndisë si të dojë. Po kjo nuk bën të na ndajë” (Po aty:159). Është po
Naim Frashëri që në 1898, në prag të vdekjes së tij boton “Istori e
Skënderbeut”, një lloj testamenti politik me të cilin poeti kombëtar i
shqiptarëve dëshironte t’u jepte kumte të reja bashkatdhetarëve të vet. Në
poemë mungojnë referencat fetare, por ka një idealizim të fortë të gjendjes së
Shqipërisë të para pushtimit turk.
Në poemë nuk përmendet asnjë institucion
fetar apo lidhjet e Skënderbeut me Papët e Romës e aq më tepër cilësimin prej tyre si “Kampion i Krishterimit”, por ka
një “pamje idilike”(Sulstarova, 2007:6), ku si karakteristika të kohës jepen
paqa, kama, nderi, shpresa, drejtësia, dashuria, miqësia dhe besa-besa. Nuk është
e vështirë të kuptohet se duke mos përmendur asnjë fe konkretisht, por duke
dhënë në të njëjtën kohë pothuajse të gjitha karakteristikat e besimeve
monoteiste, Naimi Frashëri dëshiron të “krijojë” një besim të përbashkët të
gjithë shqiptarëve, të cilin ai e gjen të konkretizuar në epokën e Skënderbeut.
Kjo “fe” e re që Naimi kërkon të krijojë nuk është gjë tjetër veçse bashkimi
kombëtar i shqiptarëve dhe atdhedashuria. Zgjedhja e figurës së Skënderbeut si
simbol i bashkimit kombëtar nuk është e rastësishme, por nëpërmjet figurës së
tij rilindasit kërkonin të nënvizonin faktin e kundërvënies dhe luftës me
turqit për të arritur pavarësinë, simbol të të cilave janë bërë vargjet e Naim
Frashërit :
Jo nuk
vdiq Shqipëria
Nuk vdiq por është gjallë
Tjatër përgjigjie Turqia
Nuk do përveç me pallë
(Frashëri,1966:63)
Për
të shmangur kontradiktat fetare midis shqiptarëve, një pjesë e konsiderueshme e
të cilëve kishin përqafuar Islamin dhe që ndoshta akoma e shihnin Turqinë si
pjesë përbërëse të atdheut të vetë, antagonizmi turko-shqiptar në poemë
përshkruhet më shumë si “përplasje qytetërimesh” midis Evropës dhe Azisë sesa
dhe kundërvënie fetare siç shihet në letërsinë apo programet politike të
kombeve të tjerë ballkanikë. Këtij qëndrimi që ravijëzohet dalëngadalë në
mendimin politik shqiptar do t'i qëndrojnë besnik jo vetëm Naim Frashëri që i
përkiste vetë besimit mysliman por dhe shkrimtarë dhe ideologë të tjerë të
krishterë të Rilindjes Kombëtare.
Është shumë e rëndësishme të kuptohet se
kjo zgjedhje e rilindasve ka qenë më tepër e detyruar sesa ka në të një përçmim
apo kundërvënie ndaj Azisë-Lindjes. Vetë Naim Frashëri ishte një orientalist i
shkëlqyer, i cili madje kish botuar dhe një përmbledhje poetike në persisht.
Natyrisht ishte e natyrshme që intelektualët shqiptarë të kishin filluar të
kishin një tërheqje ndaj zhvillimit kulturor dhe ekonomik të Evropës, fenomen
që nuk ndodhte vetëm ndër shqiptarë që ishin afër Evropës gjeografikisht, por
dhe që në momente të ndryshme kishin marrë pjesë aktivë në disa nga proceset
evropiane, por dhe vetë ndërmjet elitës turke. Shekulli i XIX ishte një shekull
i shndërrimeve të mëdha dhe modernizmi ishte prirja e ditës.
Identiteti fetar kish luajtur një rol të
fuqishëm dhe frenues në ngjarjet e Lidhjes shqiptare të Prizrenit, ku nuk u
arrit të avancohej apo shkohej më tej në kërkesat ndaj Portës së Lartë, sepse
“forcat që sundonin në mbledhjen e Prizrenit ishin forca myslimane konservatore
dhe nëpërmjet tyre Porta mund të ushtronte një ndikim për interesat të veta.
Kjo shpjegon përse shqiptarët e Prizrenit luftonin në fillim, bashkë me
boshnjakët myslimanë për një kauzë të përbashkët.” (Skëndi,2000:46).
Ky lloj dyzimi i elitës administrative
shqiptare jo vetëm gjatë Lidhjes se Prizrenit por në vazhdimësi, për t'i
quajtur të vetat interesat e perandorisë, do të pengonte dhe vononte rrugëtimin
e shqiptarëve drejt pavarësisë.
Duke qenë se patriotizmi lokal kishte një
influencë jo të vogël në botëkuptimin e shqiptarëve, për të cilët mund të qe
“një gjë e natyrshme që të kridheshin në mbretërinë më të madhe (kupto
Perandorinë Turke) e të linin pas dore atdheun e tyre të vogël dhe primitiv,
interesin e të cilit e shihnin të lidhur ngushtë me atë të perandorisë” (Po
aty:29), gjithsesi “në përgjegjësi nuk harronin se ishin shqiptarë” (Po
aty:29), faktorit të dytë që iu mëshua për të shmangur dallimet, ishte gjuha
kombëtare.
Vështirë të gjesh një numër kaq të madh
poetësh dhe mendimtarësh në kulturat e tjera ballkanike që t'i kenë kënduar apo
thurrur himne gjuhës së tyre kombëtare sa në letërsinë shqiptare të shekullit
XIX-XX. “Gjuhë perëndie” (Po aty:120) e quan Naim Frashëri, ai që nuk flet
shqip sipas Fishtës, “duket i ulët...Krejt i turpëruar?si ai që.... nuk di se
kush është babai i tij” (Po aty:121). Rëndësinë e gjuhës dhe lëvrimit të saj e
jep Kristoforidhi kur shprehet se ”nëse gjuha shqipe nuk do të shkruhet,
atëherë brenda një kohe të shkurtër nuk do të ketë më Shqipëri në faqe të dheut
dhe as do lexohet më emri shqiptar në hartën e botës” (Po aty:119).
Është ky përkushtim me figurën e
Skënderbeut, gjuhën dhe kulturën kombëtare që formon shtratin e identitetit
kombëtar të shqiptarëve,u jep atyre kohezionin që u mungon nga dallimet fetare
dhe i përgatit për maturinë e tyre si komb. Në brezin e dytë të Rilindësve
gjejmë vargjet monumentale të Andon Zako Çajupit që shpërthen në “Myslimanë’ e
të krishterë/jemi keq/Të ngrihemi të tërë/djem e pleq”(Po aty:121). Përballë
këtyre dy faktorëve, identitetet fetare të nxitura më shumë nga turqit përsa i
përket popullsisë myslimane dhe Patrikanës së Stambollit dhe shtetit grek për
sa i përket popullsisë ortodokse fillojnë e humbin terren, neutralizohen por jo
deri sa të zhduken fare.
Nuk mungojnë edhe rrugët e tjera të
tërthorta, të cilat duke e ditur rëndësinë e identitetit fetar kërkojnë të
ndërmarrin hapa të rëndësishëm për bashkimin e shqiptarëve duke nxitur
përqafimin e një feje të vetme apo konvertimin në një tjetër perëndimore siç
ishte protestantizmi. Është i ditur fakti se në këtë rast Naim Frashëri preferonte
dhe propozonte bektashizmin si sekti islam që ishte dhe më afër kristianizmit.
”Për bektashizmin ai shprehte shpresën se ai do të bëhej një ditë feja e gjithë
Shqipërisë, derisa bektashizmi merrte frymëzimin e vet si nga Ungjilli dhe nga
Kurani”(Bartl.P, 2006:166) Një propozim tjetër erdhi nga radha e intelektualëve
patriotë ortodoksë, të cilët vuanin faktin se përveç që shqipja ndalohej nga
autoritetet turke, ata nuk mund ta praktikonin gjatë liturgjisë fetare, sepse
ndalohej nga autoritetet kishtare greke. Ata u ndodhën përpara një dileme,
“nëse duhej të përqafonin një degë tjetër të kristianizmit që kështu të hiqnin
qafe ndikimin grek dhe të fitonin proteksionin e fuqive dhe popujve të
perëndimit?” (Po aty:169). Për këtë dilemë pati dy versione, gazeta Kombi
e Bostonit propozoi “kthimin e shqiptarëve në ortodoksë unikë, domethënë të
ruhej liturgjia ortodokse por të njihej Papa si udhëheqës suprem shpirtëror”
(Po aty:169), një rast i tillë ishte popullsia e Shpatit në Elbasan, kurse
shoqëria shqiptare e Egjiptit mbështeste “konvertimin në protestantizëm, e cila
jo vetëm kishte pasues të fortë në perëndim por gjithashtu, duke qenë gjë e re
në Shqipëri, mund të tërhiqte pasues nga të tre fetë.” (Po aty:169) Siç
kuptohet dhe nga pyetjet dhe dilemat e ngritura identitetet e veçanta fetare
kanë qenë një pengesë serioze për lëvizjen kombëtare shqiptare dhe klasa
intelektuale shqiptare ishte gati të bënte dhe kompromise të këtij lloji, të
cilat natyrisht nuk dihet nëse do të priteshin mirë apo përqafoheshin nga populli
i thjeshtë.
Në fakt shqiptarët, nuk ishin të
përgatitur për veprime të tilla, pasi ata nuk ishin aq të pjekur politikisht sa
të ndërmerrnin një hap të tillë, ndaj në lëvizjen kombëtare shqiptare zuri vend
më shumë propozimi i Fan Nolit, i cili nuk e shikonte problemin në ekzistencën
e tre feve, por në faktin që “asnjëra nga besimet e njohura në Shqipëri nuk
praktikohej në gjuhën shqipe dhe klerikët qenë armiq me njëri-tjetrin” (Po
aty:169). Më andej Noli shtonte se “fatkeqësia nuk qëndron aq shumë në
ndryshimin e feve sesa në krerët fetarë. Ata nuk duhen të jenë të huaj, por
shqiptarë dhe patriotë”(Po aty:169). Këtu zë fill projekti i Nolit, i cili
themeloi Kishën Autoqefale Ortodokse shqiptare, duke e shkëputur nga ndikimi
grek dhe u duke u dhënë një shembull të mirë edhe shqiptarëve të besimeve të
tjera sesi mund të fitonin pavarësinë shpirtërore dhe forcimin e vetëdijes së
tyre kombëtare. Kështu identitetet fetare fillojnë të përftojnë ngjyrat
shqiptare, por gjithsesi kjo rrugë ishte ende e brishtë për të dhënë rezultat
menjëherë.
Në prag të shpalljes së pavarësisë,
atëherë kur fillon e kuptohet se bërja e Shqipërisë si shtet i pavarur është
shumë afër dhe e pashmangshme, identiteti fetar rigjallërohet sërish për të
dalë në skenë herë në trajta të verbëta në formën e kryengritjeve dhe herë
denoncues për lirinë e munguar përgjatë pushtimit të gjatë turk. Influenca e
tij përgjatë viteve të para të pavarësisë dhe formimit të shtetit modern të
shqiptarëve do të jetë jo e papërfillshme dhe madje në disa raste përcaktuese.
Madje ai është prezent dhe në
programin prej 14 pikash më 9 gusht 1912 që kryengritësit shqiptarë kërkuan të
realizohej nga qeveria turke për të fituar autonominë, ku në një nga pikat
krahas krijimet të liceve me bazë gjuhën shqipe, kërkohej dhe “krijimi i medreseve (shkolla me mësim fetar
mysliman) dhe ruajtja e adeteve dhe zakoneve të Islamit” (Po aty:389). Prania e
këtyre pikave në programin autonomist shqiptar tregonte se identiteti fetar
përbënte gjithashtu një pjesë të rëndësishme të vetëdijes së shqiptarëve, e
cila nuk mund të mos merrej parasysh. Shqipëria hynte në radhën e kombeve të
rinj të kontinentit, si kombi me katër besime fetare, si askush tjetër më parë.
III
Ekzistenca e shtetit shqiptar të vitit '13
e në vazhdim do përbente një kuriozitet të veçantë sociologjik për të gjithë
ata që do ta ndiqnin nga afër, pasi kërkohej të kryhej pothuajse e pamundura,
të ngrihej dhe mbijetonte një shtet me fqinjë agresivë që nuk dëshironin që ta
njihnin pasi tokat shqiptare i konsideronin si plaçka të luftës ballkanike që
kishin fituar, me rezerva financiare të pamjaftueshme as për të paguar rrogat e
nëpunësve të vet dhe me një popullsi që ishte në mes të formimit të identitetit
kombëtar dhe e ndarë në katër besime fetare.
Përsa i përket armiqësisë së fqinjëve, kjo
gjë nuk mund të ishte e pakapërcyeshme pasi herët a vonë nën presionin e fuqive
të mëdha Austro-Hungarisë dhe Italisë fqinjët do të neutralizoheshin, po kështu
gjendja financiare do të përmirësohej, pasi Shqipëria zotëronte burime natyrore
dhe me ndihmën e fuqive të mëdha të interesuara për të, do të dilte nga kriza.
Problemi i vërtetë nuk do të qëndronte as në marrëdhëniet midis komuniteteve
fetare, pasi Shqipëria deri në atë kohë kish demonstruar një tolerancë fetare deri
diku të pranueshme, por në ndarjen e pushteteve në shtetin e ri, ku myslimanët
kishin pasur privilegjet tradicionale të pjesëmarrjes në qeveri, kurse të
krishterët katolikë në veri dhe ortodoksë në jug kishin qenë të përjashtuar.
Kjo do të ishte sfida më e madhe në
shtetin e ri, ku identitetet fetare do të kërkonin të rikonfiguroheshin në
kërkim të afirmimit të tyre për të ndarë më vonë tortën e pushtetit. Logjika që
mund të ekzistonte ishte se përderisa shteti i ri u krijua nën kujdestarinë e
Evropës, të krishterët shqiptarë do të kishin më tepër pjesëmarrje dhe se
myslimanëve do u duhej të hiqnin dorë nga privilegjet tradicionale.
I
pari që e kuptoi këtë ishte publicisti Faik Konica i cili në një artikull të
vet qysh në prag të shpalljes së pavarësisë “drejtuar vetëm myslimanëve vinte
në dukje se për ata po afrohej një rrezik iminent” (Skëndi,2000:359). Më tej
Konica shtonte se “ishte i sigurtë se otomanët do të dëboheshin prej Evropës
dhe shqiptarët myslimanë rrezikonin kështu të përziheshin dhe ata dhe vendi i
tyre të ndahej” (Po aty:359). Prandaj sipas Konicës “kishte vetëm dy zgjidhje
për bashkëfetarët e tij: ose të ktheheshin në fenë e stërgjyshërve të tyre,
domethënë të bëheshin të krishterë, ose të mbeteshin myslimanë, por të ishin aq
të afërt dhe sinqerisht të bashkuar me të krishterët, sa t'i jepnin kombit një
karakter semi-kristian” (Po aty:359). Më andej Konica vazhdonte të këshillonte
se “përderisa rikonversioni nuk mund të bëhej, shqiptarët mund ta mbanin fenë
Islame, por në të njëjtën kohë të largoheshin nga e keqja politike që vinte
prej saj: identifikimi nga të huajt i shqiptarit mysliman me turkun” (Po
aty:359-360). Ndoshta Konica ekzagjeronte pakëz kur kërkonte që kombit t'i
jepej një “karakter semi-kristian” pasi ndoshta nuk ishte e nevojshme të
shkohej deri në atë pikë dhe as vetë popullsia myslimane nuk ishte e gatshme
për një gjë të tillë, por që ishte e nevojshme një ri-rregullim i ri në
raportet mes myslimanëve dhe të krishterëve, kjo patjetër që s’kishte diskutim.
Për një kohë të gjatë dhuna feudale e
identifikuar dhe shpesh herë si dhunë fetare ndaj të krishterëve në Shqipëri,
kish krijuar të çara të mëdha, të cilat kërkoheshin të riparoheshin. Në
formimin e qeverisë së parë shqiptare u morr parasysh identiteti fetar dhe ajo
përfaqësonte të katër besimet. Caktimi i
një princi evropian, një vit e gjysmë më vonë, krijoi të çarat e para në
besimin e ri të ndërsjellë që po krijohej.
Një
rol të rëndësishëm në acarimin e situatës luanin dhe fqinjët ballkanikë të
Shqipërisë që kërkonin të destabilizonin shtetin e ri dhe xhonturqit që
kërkonin të rikonfirmonin influencën e tyre nëpërmjet caktimit të një princi
mysliman. Këta të fundit “duke shfrytëzuar në mënyrë të veçantë grupe
fanatikësh myslimanë boshnjakë, që ishin vendosur në Shqipëri nën mbrojtjen e
Portës, në kohën e pushtimit austriak të Bosnjë-Hercegovinës” (Salleo,2000:86)
si dhe ndjenjat islamike të një pjese të popullsisë vendase “organizuan një
kryengritje të vërtetë” (Po aty:86) me tendenca islamike kundër qeverisë së
Princ Vidit. “Këta agjitatorë kishin përhapur lajme se princi, që ata e
përshkruanin si hebre, kishte ndërmend të ndalonte Islamizmin dhe kjo shkaktoi
zemërim tek myslimanët boshnjakë, zemërim që përfshiu dhe myslimanët sunitë,që
mendonin se një hap i tillë do dhunonte lirinë e tyre. Për më tepër, shumë
myslimanë kishin frikë se princi, si i krishterë do përmbyste në favor të të
krishterëve epërsinë shoqërore që ata si myslimanë kishin gëzuar gjatë
rregjimit turk”(Swire.J, 2005:176) Lëvizja ka hyrë në histori si “kryengritja e
Haxhi Qamilit” dhe përfaqëson një nga episodet më të errtë në historinë moderne
të shqiptarëve. Kërkesat kryesore të “kryengritësve” ishin që Shqipëria të
futej nën suzerainite turk, përdorimi
i flamurit turk dhe i turqishtes dhe ndonjëherë ato kalonin dhe cakun e
absurditetit kur kërkonin që princ Vidi të kthehej në mysliman dhe të bëhej
synet!
Identiteti fetar shfaqej kështu në formën
më të egër dhe primitive për të shkatërruar identitetin kombëtar që mezi kish
filluar të merrte jetë. Në të njëjtën kohë por me një kahje tjetër për sa i
përket identitetit fetar shpërthen dhe rebelimi i ashtë quajtur “epirot” në jug
të Shqipërisë i organizuar nga një renegat shqiptar, Kristaq Zografo-ish
ministër i jashtëm i Greqisë nga fshati Qestorat i Lunxhërisë dhe një nga
“shpirtrat e humbur” të shqiptarëve në betejën e tyre me Helenizmin dhe Kishën
greke. “Rebelimi” u nxit dhe u mbështet nga ushtritë pushtuese greke, të cilat
kishin hyrë në territorin shqiptar, përkatësisht në Gjirokastër e Sarandë.
“Bandat epirote” të Zografos mundën të marrin pjesë si palë në bisedimet që
Komisioni Ndërkombëtar ndërmori me autoritetet greke, bisedime nga të cilët u
formulua dhe “Protokolli i Korfuzit”, që iu dërgua fuqive të mëdha për ta
miratuar, miratim i cili erdhi në datën 2 Korrik.
“Dispozitat e protokollit
ndërmjet të tjerash parashikonin shndërrimin e bandave të armatosura në
xhandarmëri lokale, e cila do të ushtronte detyrat e saj vetëm në qarqet e
Korçës e të Gjirokastrës. Në të dyja rrethet, qeveria shqiptare do të emëronte
guvernatorë të krishterë, pranë të cilëve do të vendoseshin këshilltarë të
zgjedhur nga vota e popullit. Sigurohej liria e plotë e besimit, ndërsa gjuha greke do të mësohej në
shkollat fillore, si dhe do të përdorej në administratë dhe në sistemin e
drejtësisë”(Salleo, 2000:78).
“Kjo xhandarmëri
që përbehej nga vullnetarë që tashmë ishin nën armë”(Po aty:78), përbën
pikën më të errët të kësaj historie pasi asnjëherë nuk është theksuar në
historinë zyrtare të Shqipërisë, se këta vullnetarë ishin banorë lokalë të
krishterë të Shqipërisë së jugut, të cilët “mbajtën një qëndrim të dyzuar duke
u luhatur ndërmjet ndjenjave nacionaliste nga njëra anë, dhe nga ana tjetër,
filohelenizmit, rezultat i lidhjes së tyre me Greqinë dhe propagandën
greke.”(Swire.J, 2005:160-161) Sigurisht
këto ndjenja nuk mund të ishin arsye të mjaftueshme që këta njerëz në emër të
identitetit të tyre fetar të braktisnin identitetin etniko-gjuhësor si
shqiptarë, për të përqafuar një identitet tjetër kombëtar, por që shoqëria shqiptare e asaj
kohe i duhej të bënte një “mea culpa”, për sa i përket dhunës feudale që shpesh
herë aristokracia shqiptare myslimane kish ushtruar mbi popullsitë krishtere
shqiptare, ky duhej të ishte pa diskutim një nga hapat e parë që ajo duhej të
ndërmerrte për të realizuar një bashkim të vërtetë kombëtar. Madje ekzistencën
e kësaj dhune dhe mosbarazie në të drejta kish arritur që të shfrytëzonte
propaganda greke që kish arritur të ngjallte frikën “midis shtresave
filohelene-që politikisht nuk ishin progreke”(Swire.J, 2005:161) se një “qeveri
shqiptare e mbizotëruar nga myslimanët do të vazhdonte ta konsideronte
elementin ortodoks si inferior ndaj elementit mysliman sikurse kish ndodhur nën
sundimin otoman” (Po aty:161). Në fakt ai shqetësim nuk i përkiste vetëm asaj
periudhe, ai kish filluar më herët qysh
gjatë shtypit të Rilindjes ku
kish patur një debat të gjerë mbi barazinë politike të shtetasve në
shtetin e ardhshëm shqiptar, ku natyrisht nuk kishin munguar dhe tonet e
ashpra. Një nga më të ashprit ishte poeti Asdreni i cili në artikullin e vet
“Dy fjalë për Aristokracinë” botuar në Albania theksonte se:
“Nëse Shqipëria ishte duke fituar pavarësinë e saj...ajo
mundet dhe të mos e fitonte këtë, në
qoftë se të gjithë shqiptarët nuk
kanë për të gëzuar të gjitha të drejtat e tyre; dhe nëse duam të ndjekim idetë
e mëdha:barazi,vëllazëri, liri-atëherë ç’nevojë ka kombi të ndahet në shkallë,
me zotërinj dhe skllevër? Shqiptarët duhet të jenë të barabartë midis ligjit.
Titujt duhen të hiqen...Apo mos vallë besoni se aristokracia duhet të urdhërojë
dhe atëherë siç bën tani?” (Skëndi,2000:175)
Ky
paragraf shpesh herë është komentuar edhe si parim i luftës së klasave nga
historiografia komuniste, por dhe nga historinë shqiptarë në perëndim (shih
Skëndi Stavro, Zgjimi Kombëtar Shqiptar Tiranë, dhjetor 2000), por në të
vërtetë pasqyron një realitet të hidhur që ishte mbizotërues në Shqipëri në atë
kohë. Asdreni jetonte dhe punonte në Rumani e cila ishte një monarki dhe
asgjëkund tjetër nuk gjenden shkrime që të jetë kundër aristokracisë në
përgjithësi, por mendimi i tij i drejtohej pikërisht kundër arbritaritetit me
të cilin qeveriste aristokracia shqiptare në atë kohë. Është shumë e
rëndësishme të kuptohet fillimi i këtij debati sepse në vitet '20 ai do të marrë
përmasa më të mëdha dhe kontestuesit e klasës feudale nuk do të nisen nga
premisa thjesht anti-lindore kur do ta cilësojnë aristokracinë feudale si
“anadollake”(Sulstarova 2007:7), por me këtë term do të identifikonin burimin e
privilegjeve që ata kishin fituar gjatë pushtimit turk. Anadolli konsiderohej
si vendi ku ishte themeluar shteti i osmanëve, “ndaj dhe Ataturku e transferoi
kryeqytetin e shtetit të ri turk nga Stambolli kozmopolit në Ankara, duke
dashur të në këtë mënyrë të përforcojë dhe tregojë karakterin aziatik të kombit
turk”(Aleksandri.A Istorika 2000:12)
Identifikimi shpeshherë me lavdinë perandorake të familjeve aristokrate
shqiptare vazhdonte dhe pas pavarësisë dhe hapësira e shtetit të ri që u krijua
nuk i mjaftonte asaj për të demonstruar ambiciet e veta për karrierë prandaj
dhe vetë midis saj pati një konflikt të fortë për pushtet.
Përfaqësuesi tipik i saj ishte Esat
Pashë Toptani, i cili në një intervistë të dhënë në një gazetë italiane në
vitin 1914 kur fliste për ardhjen e princ Vidit në Shqipëri, “nuk i mohonte
simpatitë e tij për Turqinë” (Salleo,2000:61), por në të njëjtën kohë i zotohej
princit se “askush tjetër përveç tij nuk
do të bëhej mbret i Shqipërisë në qoftë se princi jepte dorëheqjen” (Po
aty:62), duke shprehur në këtë mënyrë ambiciet e tij personale.
Lufta e Parë Botërore i fashiti për një
moment konfliktet e brendshme të bazuara në identitetet fetare, pasi shteti
shqiptar pushoi së ekzistuari dhe Shqipëria u bë shesh lufte. Ashtu si dhe në
periudhën e para pavarësisë dhe tani çështja shtrohej për garantimin e
pavarësisë së Shqipërisë, prandaj identiteti fetar nuk luan ndonjë rol
shkatërrues apo pengues. Aq më tepër që një pol i rëndësishëm i tërheqjes
shpirtërore të shqiptarëve myslimanë, perandoria turke, ishte shkatërruar, po
kështu ishte shkatërruar dhe dhe perandoria e Hasburgasve, poli tradicional
mbështetës i katolikëve shqiptarë me politikën e vet të “Kulturprotectorat”, si
dhe perandoria ruse një mbështetëse e fortë e ortodoksisë. Fuqitë lokale fqinje
nuk mund të luanin më rolin e këtyre perandorive, ndaj identiteti fetar i
shqiptarëve tashmë hyn në një fazë të re, në atë të afirmimit dhe ndarjes së
pushtetit në shtetin e ri, sesa forcimit të karakterit të vet shpirtëror dhe
dallues. Delegacioni shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris do ketë
përfaqësues të tre besimeve, po kështu regjenca e parë që krijohet më 1921
kishte në përbërje të saj katër përfaqësues, të cilët përveç cilësive të tyre
politike përfaqësonin dhe të katërt komunitetet fetare.
Natyrisht që nuk mund të mungojnë dhe
shpërthimet e identitetit fetar, siç është rasti i “vetëshpalljes” së
republikës së Mirditës më qershor 1921, nga ana e prijësit katolik Marka Gjoni,
i cili kërkonte “të krijonte një republikë të pavarur nën kujdesin e
Jugosllavisë. Justifikimi i Gjonit për shkëputjen nga Shqipëria ishin prirjet
“xhonturke” të qeverisë së Tiranës dhe qëndrimi i saj
armiqësor ndaj lirisë së katolikëve” (Austin,2003:57). Mirdita dhe fiset
katolike po e kalonin tani ethet e forta të identitetit fetar që kish kaluar
Shqipëria e mesme me lëvizjen e Haxhi Qamilit dhe një pjesë e Shqipërisë së
jugut me lëvizjen “epirotase” të Kristaq Zografos. Gjithsesi, në veprimin e
Marka Gjonit kish më tepër një prapavijë politike sesa fetare. Si prijës i një
krahine që historikisht ishte qeverisur tradicionalisht nga familja e vet,
Marka Gjoni nuk mund të pranonte të
ishte një qytetar i zakonshëm i shtetit të ri, ndaj thërriste në ndihmë
identitetin fetar për të krijuar një identitet të ri shtet formues, natyrisht
për të ruajtur pozitat e veta sunduese në krahinë. Akuzat e Marka Gjonit nuk
ishin të vërteta pasi siç deklaroi anëtari i delegacionit shqiptar në Lidhjen e
Kombeve në Gjenevë Mithat Frashëri, “qeveria e Tiranës nuk ishte qeveri
muhamedane. Në kabinetin e saj kishte përfaqësues nga të gjitha fetë
shqiptare.”(Po aty:57), por ato arritën ta vinin në vështirësi delegacionin
shqiptar, i cili i duhej të përballej me faktin se brenda territorit të vet
ishin dy qeveri dhe në këto kushte Fuqitë e Mëdha mund ta vononin njohjen
diplomatike të Shqipërisë. Lëvizja nuk u mbështet as nga kleri katolik i
Shkodrës duke zhvlerësuar në këtë mënyrë pretendimet e pa baza të Gjonit.
Prapavijat politike do të bëhen shprehëse
të një lufte për pushtet, e cila kur nuk do të gjej argumente bindëse për të
mposhtur kundërshtarin do u kthehen identiteteve fetare duke dhënë kambanën e
alarmit se të drejtat e njërit grup po shkelen nga tjetri. Kështu grupet
politike dhe partitë që do të rreshtohen në parlament, shpeshherë do të kenë
ngjyra lokaliste, krahinore dhe i vetmi karakteristik e përbashkët do të jetë
besimi fetar. Kështu blloku mysliman i çifligarëve do të rreshtohej në Partinë
Përparimtare, intelektualët ortodoksë në Partinë Popullore dhe intelektualët
katolikë në grupin parlamentar të quajtur “Ora e Maleve”. Të gjitha këto grupe
do të jenë shumë të ndjeshëm ndaj pushtetit politik dhe sidomos çështjes së
tokës që përbënte një pikë kyçe në marrëdhëniet e barazisë qytetare. Shumica e
çifligarëve myslimanë nuk dëshironin që të bëhej një reformë agrare pasi
pretendonin se toka ishte e trashëgueshme, ndërsa intelektualët ortodoksë dhe
katolikë pretendonin se tokën çifligarët e kishin fituar si rezultat i
privilegjeve që kishin pasur në perandorinë turke ndaj ajo duhej t’i
nënshtrohej reformës agrare.
Në këtë kuadër nuk mënonin të ndizeshin
dhe debatet të bazuara mbi identitetet fetare se kujt i përkiste toka dhe
rrjedhimisht Shqipëria, atyre që kishin përqafuar Islamin dhe kishin
bashkëpunuar me turqit apo atyre që kishin ruajtur besën e të parëve dhe kishin
vuajtur dhunën feudale për shekuj me radhë? Debati do të vazhdonte të ishte i
hapur përgjatë viteve '20-'24dhe në një farë mënyre vazhdon të ketë spiralet e
veta deri në ditët e sotshme. Me rastin e debatit për identitetin Kadare-Qose,
publicisti dhe piktori Maksi Velo do t’iu drejtohet “pasardhësve të atyre që u
myslimanizuan” (Sulstarova,2007:9) se :
Për çfarë patriotizmi
mund të flasin ata që tradhtuan fenë e të parëve dhe fenë e gjithë Ballkanit
dhe Evropës, Krishtërimin. Shqipërinë e ka sjellë në këtë gjendje (si vendi më
i prapambetur dhe më i varfër), pikërisht kjo tradhti nga një pjesë e
shqiptarëve. Shqipërinë e solli në këtë gjendje Islami, që ishte një regres
i pashembullt. Jemi i vetmi popull në
Evropë që kemi pasur një tragjedi të tillë. Të paktën tani pasardhësit e tradhtarëve të heshtin (Sulstarova, 2007:9).
Tone të tilla është vështirë të gjesh në
gjithë literaturën e hershme të Rilindjes po dhe në atë të viteve '20. Këtë
lloj ligjërimi Noli do të mund ta
cilësonte si një ilustrim të idesë së tij të anarkisë fetare, të cilën e
radhiste në një nga pesë anarkitë që “pengonin integrimin kombëtar të
shqiptarëve” (Austin,2003:34). Noli kish qenë “veçanërisht gjithmonë i
shqetësuar për ndikimin që do të kishin fetë e ndryshme ndaj bashkimit
kombëtar, duke vërejtur se bashkimi fetar kishte qenë shumë i rëndësishëm për
kombet e tjerë të Ballkanit si grekët dhe serbët. Për të, për sa kohë qytetarët
ortodoksë shqiptarë ishin nën kontrollin e Patrikanës greke dhe myslimanët nën
ndikimin e Turqisë do të kishte pak progres”(Po aty:34). Prandaj Noli do të
vazhdonte punën e tij titanike të themelimit të Kishës Autoqefale Ortodokse shqiptare me një pasion të madh
duke u shkëputur dhe për një vit nga karriera politike, në mënyrë që në mos të
realizohej dot bashkimi fetar për shkak të ekzistencës së tre feve të ndryshme,
të paktën shqiptarët të kishin institucionet e tyre të pavarura fetare.
Në të njëjtën rrugë do të ecte dhe
komuniteti mysliman shqiptar, i cili do kërkonte që të ishte i pavarur nga
Stambolli, ndërsa bektashinjtë për shkak të përndjekjeve në Turqi, e patën më
të lehtë për të siguruar pavarësinë nga teqeja e tyre mëmë. Të gjitha këto
hapa, shprehnin një emancipim të elitës shqiptare e cila e shoqëruar dhe me
tolerancën tradicionale fetare të shqiptarëve, krijonin premisa për ekzistencën
dhe mbijetesën e shtetit të ri. Reformat për përftimin e institucioneve fetare
të pavarura vazhduan dhe gjatë qeverisjes së mbretërisë, ku në përgjithësi u
ruajt formula tashmë tradicionale e pjesëmarrjes së të krishterëve në kabinetet
ministrore, madje dy kryeministra ishin të tillë, Pandeli Evangjeli dhe Koço
Kota. Reformat e ndërmarra më 1928 në kuadër të miratimit të Kodit Civil, për
zëvendësimin e statusit fetar në të cilin bazohej juridiksioni i Islamit në
sektorë të gjerë të jetës shoqërore dhe familjare me atë personal, laik dhe
heqjen e gjyqtarëve islamikë, kadinjve nga puna nuk shkaktuan ndonjë oponencë
të madhe nga ana e popullsisë dhe ishte prova e parë se shteti mund të
ndërhynte për të dhënë shoqërisë dhe fesë një fytyrë më moderne. Në gusht 1929
organizohet Kongresi i myslimanëve suni shqiptarë i cili miraton një sërë “masash radikale” të cilat do të ishin:
përdorimi ekskluziv i gjuhës
shqipe për lutjet dhe predikimin, unifikimi i medreseve dhe seminareve ë një
institut të vetëm formimi për tërë mbretërinë;administrimi i centralizuar i të
gjitha pasurive të Vakëfeve; mbyllja e shumicës së xhamive, duke mbajtur dy apo
tre në çdo qytet; detyrimi i çdo funksionari fetar për të mbajtur një
letër-njoftimi të lëshuar nga qeveria e Tiranës. (Dela Roka 1994:29-30)
Këto masa të miratuara nga Kongresi
në shtator të vitit 1928 do të kodifikoheshin në një statut ligjor për
bashkësinë myslimane të Shqipërisë. Ndër detyrat kryesore në të cilat angazhohej
bashkësia myslimane në bazë të statuteve ishin ato të “inkurajimit të
myslimanëve për t’iu konfirmuar qytetërimit modern”(kursivet janë të
origjinalit) dhe të “ndihmesës për të zhvilluar vëllazërimin kombëtar nëpërmjet
shqiptarëve të çdo besimi.(Po aty:31)
Gjithsesi pati pakënaqësira në radhët e
klerit mysliman dhe “besimtarëve të devotshëm myslimanë në qendrat urbane por
kjo rezistencë u mposht pa vështirësi”(Po aty :31)
IV
Analiza tradicionale të marrëdhënieve
midis shteteve dhe besimeve fetare tregojnë se ka tre modele të tilla. “Modeli
i parë është sistemi i bazuar në marrëveshje midis shtetit dhe besimeve fetare,
modeli i dytë është sistemi i karakterizuar nga ekzistenca e kishës shtetërore
apo nacionale dhe sistemi i tretë, i cili ka një ndarje të qartë midis shtetit
dhe besimeve fetare.” (Sinani, 2007:15). Modeli i tretë i cili quhet dhe secularist apo laik dhe është modeli të
cilin ka marrë për bazë shteti shqiptar për të ndërtuar marrëdhëniet e veta me
komunitetet fetare. A është kjo zgjedhje, një prirje moderniste e shqiptarëve
apo është një zgjedhje e detyruar për shkak të identiteteve të ndryshëm fetarë
që është e përbërë Shqipëria? Natyrisht përgjigje nuk mund të jepet lehtë,
veçanërisht nëse krahason aspekte të tjera të jetës dhe kulturës sonë për të
parë nëse ato kanë qenë kaq moderne sa prirja e shqiptarëve përkundrejt besimit
fetar në këto 85 vjet të shteti të stabilizuar shqiptar. Por edhe në qoftë se
nuk është kështu, domethënë që zgjedhja në fillimet e viteve '20 ka qenë e imponuar
për shkak të realiteteve fetare, askush nuk mund ta mohojë sot prirjen
moderniste të identitetit fetar të shqiptarëve.
Kjo prirje është e lidhur shumë e ngushtë
dhe me identitetin kombëtar kaq të përfolur në ditët tona, aq sa shpesh herë
duket se në debatin Lindje-Perëndim do të përcaktohet dhe vendi i shqiptarëve
në hemisferë sipas besimit të tyre fetar. Kjo lloj përqasjeje mendoj se është e
gabuar, sepse të kërkosh t'i përshtatesh mjedisit (domethënë Evropës ku
jetojmë) do të thotë që ta konsiderosh veten një “patate të Lisenkos”, e cila
rritet dhe fryhet por humbet shijen e vetë origjinale. Ka një farë përkushtimi
të shqiptarëve në ditët e sotshme me pragmatizmin e skajshëm të
“evropianizimit” të jetesës së tyre, ku dhe identiteti fetar tashmë i paracaktuar
sipas disave, përderisa rrojmë në Evropë duhet të ketë një tendence
kristianizmi, ose në qoftë se jo e tillë, të “paktën semi-kristian” siç e
përcaktonte Konica në prag të shpalljes së pavarësisë. S’ka asnjë gjë të keqe
nëse në momente të caktuara individë apo grupe njerëzish vendosin të përqafojnë
një identitet tjetër fetar nga ai i mëparshmi apo ai i prindërve të tyre, aq më
tepër që kjo “është e garantuar nga Karta e të Drejtave Themelore, artikulli
10” (Sinani, 2007:16), por kur kjo tendencë shkon dhe në përqafimin e një
identiteti kombëtar tjetër atëherë këtu
çalon diçka dhe duhet të fillojmë të dyshojmë nëse zgjedhja është bërë sipas
kërkesës shpirtërore të papërmbushur nga besimi i mëparshëm apo thjesht
pragmatizëm në përftimin e një statusi të qytetarit të hemisferës perëndimore?
Me hemisferë perëndimore nënkuptoj Perëndimin me të tërë zhvillimin e tij
social, historik kulturor, përkundrejt Lindjes të përfaqësuar nga hemisfera
lindore. “Për evropianët “ sipas Saidit “e para është quajtur “bota jonë”
(kursivi është i origjinalit), kurse e dyta “tjetri” (kursivi është i
origjinalit) negativ i saj”(Sulstarova, 2007:1).
Shqiptarët kanë pasur fatin historik (mirë
apo për keq, kjo mbetet ende një pyetje e hapur) t'u përkasin të dyjave
influencave dhe të jenë vendi ku të dyja botët janë ndeshur ashpër. Vetëm 95
vjet më parë territori ynë konsiderohej Lindja e Afërme dhe ishim pjesë e një
perandorie që shtrihej nga Eufrati deri në Ballkan, kurse 95 vjet më vonë
territoret tona quhen Ballkani Perëndimor dhe jemi gati të hyjmë në njësinë më
të përparuar për sa i përket sot zhvillimit kulturor, social dhe ekonomik
-Bashkimin Evropian. A do të marrim me vete ndonjë gjë nga të qenit tonë si ex-Near Eastern apo do hyjmë si present-Balcan
Western, që është afër për të mos thënë më mirë pro-european life style. Përgjigjen mund ta kërkojmë ta gjejmë në
diasporat shqiptare në Evropë, të cilat janë integruar më shpejt sesa popullsia
në Shqipëri në tërësinë administrativo-ekonomike ku ne aspirojmë të hyjmë.
Fatkeqësisht, vihet re një ri-gjallërim i
identitetit fetar disa herë të trashëguar disa herë të fituar në vendin pritës,
dhe që shpesh herë është i shoqëruar dhe me përqafim të një identiteti tjetër
kombëtar. Rasti më flagrant në këtë drejtim
është “vetëshpallja” e disa banorëve të Himarës apo banorëve të disa fshatrave
të tjerë të Shqipërisë se Jugut që i përkasin besimit ortodoks si grekë, duke sjellë edhe njëherë ndërmend
turbullimin social të 1913. Jemi ndoshta nga të paktat shtete në Evropë që mund
të kemi probleme të vetëdijes kombëtare dhe të “kacafytjes” nacionaliste për të
bindur njerëz tanë, bashkatdhetarë se na përkasin “neve” dhe jo “të tjerëve”.
Në fakt fenomeni nuk është i ri, pasi në
asnjë komb tjetër në Evropë nuk gjendet shprehja “gjaku ynë i shprishur”. Për
shekuj me radhë shqiptarët furnizuan repartet drithëruese të jeniçerëve dhe
shpeshherë qindra nga ata bënë një karrierë të shkëlqyer me një identitet të ri
fetar dhe identitet të ri kombëtar, por çështja shtrohet, nëse gabuam njëherë
në mugullirat tona të historisë, kur nuk ishim të ndërgjegjshëm si komb, a
duhet të gabojmë tani sërish në prag të festimit të njëqindvjetorit të
pavarësisë?
Duke qenë njëherë viktima të një
inxhinierie sociale që na shkatërroi rëndë sepse kthimi jonë nga Njeriu i Ri i socializmit real në homosapiensin normal u shoqërua me
trauma, efektet e të cilave i shikojmë përditë rreth e rrotull, do të jetë
shumë e vështirë që të ndërtojmë apo të marrim hua një identitet tjetër. Nëse
ekzistenca dhe mbijetesa e shtetit shqiptar të vitit 1913 ka pushuar së qeni
një eksperiment sociologjik, dhe është tashmë një realitet atëherë suksesin nuk
duhet ta shikojmë në tipin e këshillave koniciane
për të përqasur identitete, por në diversitetin e këtyre identiteteve.
Shoqëria e sotshme shqiptare pas një
rrugëtimi të gjatë të integrimit të kulturave, si rezultat i identiteteve të
ndryshme fetare, është çka Evropa ka propaganduar dhe kërkuar të jetë shoqëria
e saj në të ardhmen. Krisma e armës që vrau arkidukën Ferdinand në Sarajevë më
1914, prishi përgjithmonë dhe Bosnjën idilike të Ivo Andricit dhe statuskuo-në fallco të harmonisë midis
identiteteve fetare që s'e ndjenin veten një komb. Fatmirësisht shqiptarët kanë
zgjedhur që të ndihen si komb dhe pastaj të identifikohen si identitete fetare
dhe kjo prirje moderniste e tyre ka treguar se ka qenë zgjedhja më e mirë që
kanë bërë ndonjëherë.
Përgjigja proverbiale e poetit kombëtar të
shqiptarëve patër Gjergj Fishtës, kur një diplomat francez e pyeti sesi ka
mundësi që të besosh në mbijetesën e një shteti të tillë me tre besime,
ishte:“po është e vërtetë zotëri se kemi tre besime, por ne nuk kemi pasur
ndonjëherë Natë Shën Bartolemeu”, vazhdon të mbetet sfiduese edhe për kombe dhe
shtete shumë më të zhvilluara sesa Shqipëria.
V
Identiteti fetar dhe bashkimi fetar ka
qenë një nga qelizat më të forta të shoqërive, që kanë aspiruar dhe janë
krijuar si kombe. Në vende të ndryshme këto tipare vazhdojnë ende të jenë
përcaktuese për zgjedhje të ndryshme apo hartimin e politikave të ndryshme. Në
Shqipëri për shkak të ekzistencës së tre besimeve fetare, identiteti fetar u
mënjanua nga zgjimi nacionalist i tyre, duke ia lënë rrugën kulturës dhe gjuhës
kombëtare.
Në periudha të ndryshme identiteti fetar
influencoi në zgjedhje lokaliste, por ai s’arriti dot që të pengonte procese
integruese, falë të cilave shqiptarët u themeluan si komb dhe në të njëjtën
kohë u bënë pararendës të një sistemi vlerash aq të dëshirueshëm sot në Evropë.
Prirjet moderniste të shqiptarëve, duhet t'i qëndrojnë zgjimit të tyre
nacionalist, duke u munduar për të nxjerrë vlerat më të mira të tyre dhe jo të
imitojnë apo krijojnë identitete të rrema.
Integrimi në familjen evropiane, nuk do të
thotë detyrimisht pragmatizëm por para së gjithash është integrim vlerash dhe
në këtë kontekst, shqiptarët kanë se ç’afrojnë nga historia e tyre e gjatë e
formimit si komb.
Burimet:
1) Aleksandri.A. Mustafa Qemali-Pashai Evropian. Istorika, Benizelos-Ataturk. Afrimi
Greko-Turk 1928-1932. Athinë (9 Mars 2000)
2) Austin,C.Robert.(2003).Shtegu i Pashkelur i Fan Nolit.Tiranë:
Albin
3)
Bartl.
P(2006). Myslimanët shqiptarë në
lëvizjen për pavarësi kombëtare
(1878-1912) .Tiranë:Dituria
4) Islami, M.(1977).Naum Bredhi-Veqilharxhi.Tiranë:8 Nëntori
5) Maroko Dela Roko.R(1994) Kombi dhe Feja në Shqipëri 1920-1944. Tiranë:
“Elena Gjika”
6) Mema, Sh.(1988).Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e udhëtarëve anglezë.Tiranë:8
Nëntori
7) Peçi,A.(2006) Kisha-xhami: “Dilema e madhe e Rozafës”. Internet:
http://www.tokashqiptare.com/kultura/10.htm
8) Salleo,F.(2000).Shqipëria:gjashtë muaj mbretëri.Tiranë: Shtëpia e Librit dhe
Komunikimit.
9) Sinani,GJ. Tirane(2007). “European model
of relations between state and religion”.The
National Interest, 1:15
10) Skëndi. S(2000). Zgjimi Kombëtar Shqiptar.Tiranë:Phoenix
11) Swire.J (2005). Shqipëria-Ngritja e një
mbretërie .Tiranë: Dituria
12) Sulstarova E.(2007).”Orientalizmi shqiptar
dhe debati mbi identitetin”Vlorë:Universiteti
13) Veror
Revista Elektronike Analet e AlbShkences(ANASH) Nr 3, 2009 fq 39-49
