Kritika e munguar…

Intelektualët shqiptarë kanë pasur gjithmonë fatin e keq a të mirë (kjo mbetet për tu gjykuar) që në raportet e tyre me artin shpesh here te gjykohen nga raportet që ata kanë pasur me politikën. Me politikë këtu kuptohet jo vetëm pjesëmarrja e drejtë për së drejtë ne formacione politike, por dhe angazhimi i tyre ne ndërgjegjen kombëtare, raportet e tyre me elitat e vendeve fqinje dhe kontributi që kanë dhëne në formësimin e Nacionalizmit te shprehur aq mirë në formulën e kombit-shtet qe kemi ne Shqipëri.

Këtij gjykimi nuk i ka shpëtuar as Migjeni i cili njihet si shkrimtari me i paangazhuar shqiptar ne historinë e letërsisë shqipe. Kritikët e tij nuk harrojnë te theksojnë faktin se ai ishte me origjine malazeze (ka një pjese tjetër kritikësh qe e kundërshtojnë këtë), a thua se ky tipar përcakton krijimtarinë e tij. Shembulli i Migjenit është rasti tipik, kur kritika letrare nuk e thotë fjalën e vet dhe një sërë të tjerë studiuesish të shkencave të tjera shoqërore përpiqen t'i përshtatin faktet historike dhe krijimtarinë e një autori sipas dëshirave te tyre.

Në ballafaqimin midis Kadaresë, Camajt dhe Pipës ka 17 vjet që i mëshohet këtij faktori. Arratisja e këtyre dy te fundit dhe veprimtaria anti-komuniste ne Perëndim vazhdon te cilësohet si medaljoni me i çmuar ne gjerdanin e krijimtarisë se tyre. Nëse flasim për veprimtarë politike, po është e vërtetë qe vepra e tyre është me e madhe krahasuar me atë te Kadaresë për vitet 60-90, por te tre personalitetet e mësipërme njihen ne rrallë te pare si shkrimtare dhe si te tille ma do mendja çdo njeri përpiqet ti gjykoje ne fillim. Në këtë ballafaqim vepra letrare e Kadaresë është unikale ne historinë e letërsisë shqipe, të paktën për 3 faktorë qe shoqëria shqiptare i detyrohet asaj.

Së pari vepra e Kadaresë është emancipuese. Të gjithë mbajmë mend tipat dhe karakteret moderne te krijuar ne veprat e tij, problemet dhe tematikat qe sillnin një fllad tjetër ne marrëdhëniet midis gjinive, marrëdhëniet prindër - fëmije dhe deri te perifrazimi i famshëm i Socializmit si "një lufte e të paaftëve me të aftët".

Së dyti Kadare ka krijuar eposin e tij te veçante mbështetur ne legjendat dhe histori, duke na dhënë një pamje tjetër te një Shqipërie që nuk e njihnim. Dy breza shqiptaresh kane mësuar për Eposin e tyre të Veriut, për familjen e Qyprillinjve,për intrigat e pushtetit nëpërmjet veprës së Kadaresë.

Së fundi Kadare mbetet një shkrimtar modern qe ka ndikuar dhe vazhdon te ndikoje ne stilistiken shqiptare. Edhe ne veprën e vet me mediokre si "Dasma" ai është tejet modern duke e bere një vepër që vazhdon te lexohet. Pyetja qe mund te ngrihet është shume lehtë. Nëse liria e te shprehurit përben një komponent te rëndësishëm për te shkruar vepra gjeniale, atëherë si shpjegohet fakti se Kadare duke mos e pasur atë (te gjithë e dimë se ç’fare ferri ishte Shqipëria Komuniste) ka shkruar vepra kaq te arrira artistikisht dhe me një mesazh te madh dhe për njerëzimin si "Nëpunësi i Pallatit te Ëndrrave" apo "Koncert ne Fund te Dimrit" dhe Pipa e Camaj kane mbetur ne nivele dytësore edhe pse ishin ne Perëndim?

Sa kane influencuar dhe vazhdojnë te influencojnë veprat e këtyre dy te fundit ne realitetin shqiptar? Romanin "Rrathët" pasi ke lexuar "PROCESIN" e Kafkës të duket i vonuar për letërsinë shqipe. Libri i Pipës për vuajtjet ne burg përveç se vlerës dokumentare nuk arrin te zgjoje emocionet e një vepre te arrire artistike. Të tilla janë botuar plot ne Shqipërinë pas komuniste. Atëherë perse ky adhurim i veçantë deri në idiolatri i veprave te tyre?

Shkurt mungojnë kritikët e vërtetë dhe se disa prej tyre kapen pas një vepre te re letrare për te ndërtuar profilin e anti-komunistit. Kadare ka meritën që e ka përshkruar qarte këtë proces te kritikëve në personazhin C.V të "Dimri i Vetmisë se Madhe", ku kritiku sa ndjen qe fillon prishja me B.S i braktis principet e zhdavonizmit dhe përqafon ato të Revolucionit Kulturor Kinez. Sa për përrallen e zakonshme te subvencioneve te librave tij me vjen keq qe akoma gjenden intelektuale qe e besojnë. Librat e Kadaresë botoheshin së bashku me një seri të tjerë librash te autoreve shqiptare si Musaraj, Sako, Xoxa, Agolli, Shuteriqi etj. Përse veprat e tjera te përkthyera nuk patën te njëjtin impakt si ato të Kadaresë? Shumë thjesht. Bota perëndimore dinte te vlerësonte vlerat e mirëfillta artistike te cilat gjenden me bollëk ne veprat e Kadaresë.

Sa për pjesëmarrjen e Kadaresë ne nomenklaturën e "kuqe" ajo ishte shume e sforcuar dhe e yshtur nga PPSH. Kadare është pranuar komunist jashtë rregullave te statutit mbi moshën 30 vjeçare dhe pa asnjë kërkese formale nga ana e tij. Qenia deputet dhe nënkryetar i FDSH ishin poste honorifike sepse nuk luanin asnjë rol ne vendimmarrje. Të pretendosh nga Kadare se kur është miratuar Kushtetuta komuniste e 1976 nuk ka votuar kundër është jashtë çdo gjykimi normal dhe është e mjaftueshme te kujtohet se ç’u ndodhte atyre qe 'digjnin" votën (nuk votonin për deputetet e vendosur nga PPSH). Pyetja shtrohet ç’farë kërkohet? Të kishim një shkrimtar disident dhe te pushkatuar apo një talent te gjalle qe te rrëfente dramat social-psikike te shqiptarëve ne shekullin e XX. Këtë lloj heroizmi qe i kërkojnë Kadaresë është njëlloj si qe propagandonte morali komunist, "mos e përfill vdekjen por shërbej idealit". Unë besoj se ne si Forum krahas nismës për shkrime rreth Kosovës qe është kërkuar para disa ditësh te fillojmë te themelojmë studimet e vërteta Kadareiane.

Le te bëhemi një faktor me shume qe shkrimtari ynë i madh të mare çmimin Nobel për letërsinë se në këtë mënyre dhe gjuha jonë shqipe fiton një status më të veçantë si gjuhë ku shkruan një nobelist.

Katharsisi i pritur….

Në kujtimet e patriotit Bajo Topulli, lexojmë se në kohët e vështira të përhapjes së gjuhës dhe alfabetit shqip një nga nxënësit e tij në Manastir u arrestua dhe bëri pesë vjet burg sepse iu gjendën libra dhe abetare shqip. Studenti i shkollës së mesme u spiunua nga “një student tjetër shqiptar, një bej nga të Zavalanit”, i cili duke kujtuar se gjeti një komplot të vërtetë ndaj qeverisë dëshironte të takohej vetë me Sulltanin dhe të “shpëtonte” në këtë mënyrë shtetin otoman. Ironia e historisë që lexojmë në kujtimet e patriotit nuk mbaron këtu. Bajo Topulli thotë në kujtimet e tij se studenti për shkak të burgut nuk mundi të diplomohej dhe në kohën e mbretërisë shqiptare ishte një mësues i thjeshtë në një shkollë fshati në Delvinë, kurse “tradhëtori ...pa pasur diplomë as nga shkolla primare, i mbrojtur dhe i përkrahur nga njerëz me influencë, lulëzon të jetë nënprefekt i asaj Shqipërie, të cilën e kish tradhtuar poshtërisht”.

Përshkrimi i mësipërm mund të ilustrojë shumë mirë,duke hequr datat, vendet dhe emrat një situatë të ngjashme që mund të ketë ndodhur në Shqipërinë e socializmit real kësaj radhe jo më për përhapjen e gjuhës shqipe por për të drejtën e fjalës së lirë, dhe viktima sërish në kohët e sotme mund t’i njihet kontributi për lirinë e mendimit kurse hafija mund të ketë një post të lartë në administratë dhe të shes moral për demokracinë. Akoma më i komplikuar mund të jetë problemi kur ndonjë nga pasardhësit e ‘beut të Zavalanit” mund të jetë persekutuar në vitet e diktaturës komuniste si përfaqësues i “klasave të përmbysura” dhe pasardhësi i mësuesit të fshatit mund të ketë qenë në organet famëkeqe të sigurimit të shtetit. Siç shikohet tabloja e shoqërisë shqiptare është shumë më e “larmishme” se e çdo vendi tjetër të lindjes komuniste pasi këtu asnjëherë dhe për asnjë rast ne nuk kemi bërë një katharsis të plotë, gjë më se e nevojshme sa herë që regjimet politike shtypëse ndërrohen.

Në të kundërt, kemi parapëlqyer të mbajmë “situata të ngrira” ku sërish figura të dyshimta që i kanë shërbyer regjimeve të mëparshëm shtypës janë ricikluar në politikë jo vetëm “të përkrahur nga njerëzit e tyre me influencë” por dhe për tu përdorur për qëllime të mbrapshta. Mjaftojmë të përmendim këtu politikanët e tipit të “beut të Zavalanit” që në vitet 20-30 pengonin reformat, fuqizonin pushtetin personal të Zogut dhe ndaj të cilëve Noli shpërthente në panegjirikë zemërimi duke i quajtur “bejlurçina”.

Edhe regjimi komunist i cili konsiderohej si më i ashpri ndaj atyre që kishin “bashkëpunuar me armikun”, përdori shumë nga ish-xhandarët , njerëz me precedentë penalë apo dhe ish-anëtarë të Këshillit të lartë Fashist për të zbatuar politikat e tij të “reja” ndaj lirive dhe të drejtave të njeriut. Flagrant mbetet këtu rasti i të pushkatuarve pa gjyq i 22 personave të akuzuar për hedhjen e bombës në ambasadën sovjetike më 1951,ku brenda natës u miratua dekreti që lejonte dënimet pa u bërë më parë gjykimet.

Një nga nënshkruesit e këtij dekreti të zi dhe të pashembullt në drejtësinë botërore kish qenë anëtar i Këshillit të Lartë Fashist, dhe ndërsa ministri i Drejtësisë dha dorëheqjen për të mos e firmosur,ky i pari e dekretoi në funksionin e Kryetarit të Presidiumit të Kuvendit Popullor të Shqipërisë.
Por në qoftë se regjimet e mëparshme duke mos qenë demokratike kanë një justifikim për metodat që kanë përdorur nuk mund të kuptohet se përse në demokracinë që ne kemi ndërtuar për 17 vjet kemi kopjuar riciklimin e figurave të dyshimta në politike nga këto sisteme të kaluara apo akoma më keq ua kemi kaluar atyre në keqpërdorimin e elementëve të tillë në drejtimin e shtetit. Sot nuk janë të pakta rastet ku viktimat takohen me xhelatët në administratën e shtetit dhe kur këta të fundit pretendojnë se kanë kryer vetëm detyrën kur kanë dhënë vendime që kanë shkatërruar jetë njerëzish.

Shqipëria si asnjë vend tjetër i ish-lindjes komuniste nuk ka bërë dekomunstifikimin e shoqërisë së vet por nëpërmjet formulave të tipit “bashkëfajtorë dhe bashkëvuajtës” ka toleruar infiltrimin në politikë dhe në jetën shoqërore të njerëzve të kompromentuar me ancient regime. Kanë mjaftuar vetëm disa deklarata të egra se e dënojnë komunizmin dhe praktikat e tij dhe brenda natës demonët e jetës shoqërore janë kthyer në engjëj. Hapja përfundimtare e dosjeve pa mbrojtjen më të vogël për personat që janë në politikë do ta rreshtonte Shqipërinë në vendet që respekton qytetarët e vet dhe të ardhmen e tyre. Rezoluta e Këshillit të Evropës është shumë e qartë në këtë drejtim dhe është e pakonceptueshme që ajo nuk po fillon të zbatohet në Shqipëri.

Në historinë shtet-formuese shqiptare gjithnjë është tentuar që të mbyllen plagë të së kaluarës, një veprim sa human aq dhe domethënës për të nisur rrugën e pajtimit kombëtar. Gjithsesi kjo tendencë mirësie fatkeqësisht është shoqëruar dhe me arrivizmin e pa principtë të njerëzve që kishin shkaktuar këto plagë duke shkaktuar me prezencën e tyre në administratën e shtetit plagë të reja. Në tragjeditë e vjetra greke heronjtë kryesorë edhe pse janë njerëz të mirë vdesin për të dhënë një purifikim të shpirtit njerëzor. Në mënyrë analoge këta njerëz të lidhur me ancient regime edhe pse nuk kanë përmasat e heronjve tragjikë duhet të dalin nga skena politike për të lejuar katharsisin e shumëpritur në shoqërinë shqiptare. “Askush nuk mund ta blejë të kaluarën e vet” thotë Oskar Wilde, përfshi këtu dhe pelihvanët e politikës shqiptare që brenda një nate nga demonë dhe bashkëpunëtorë të djallit u kthyen në engjëj.