Gjakmarrja dhe Shteti

Diplomati italian Pietro Kuaroni në librin e vet “Valixhja Diplomatike” përshkruan se kur ra në kontakt për herë të parë me malësorët e Veriut në qytetin e Shkodrës, iu dukën si përfaqësues të shoqërisë mesjetare të viteve 1000. Kjo bindje iu përforcua dhe më tepër kur mësoi për zakonin e gjakmarrjes. Përtej kuriozitetit evropian që çdo huaj e ka pasi bie në kontakt me topografinë dhe demografinë e Ballkanit, gjë të cilës nuk mund ti shpëtonte dhe diplomati italian, situata e gjakmarrjes e përshkruar aty duket sikur është e njëjta me atë të ditëve të sotme. Situata e rindezur kohët e fundit me këtë fenomen është vërtetë për tu shqetësuar dhe kërkon aksion të drejtë për së drejtë për ta ndaluar.

Shqiptarët nuk janë të parët që kanë mes tyre, fenomenin e gjakmarrjes. Ky fenomen ka pasur një shpërndarje gjeografike të gjerë në Evropë duke filluar nga Skocia në Britaninë e Madhe, Korsika në Francë, Kreta e Mani në Greqi etj. Gjithsesi shqiptarët mbeten të vetmit që vazhdojnë ta praktikojnë dhe kjo mbetet “thembra e Akilit” në profilin psikologjik tonin. Nëse zhvillimet e ndryshme kulturo-politike kanë bërë të mundur që fenomeni në vendet e tjera të zhduket, në Shqipëri ,”kulshedra e gjakut ka mbijetuar”. Ndonëse për një kohë të gjatë ka mbizotëruar një ndërgjegjësim i mjaftueshëm i shprehur nëpërmjet medies dhe shoqërisë civile për ta frenuar këtë fenomen, gjithsesi ai s’është ndalur dhe ka marrë përmasa të frikshme. Nuk kanë munguar dhe akuzat e forta ndaj shtetit,i cili nuk ka ditur ta menaxhojë situatën dhe me masa gjysmake është munduar ti vë fre gjakmarrjes, por nëse përgjegjësia e shtetit do të shkonte në mbrojtjen e çdo familje të kërcënuar atëherë do të krijohej një “shtet i ngujuar”. Askush s’besoj se dëshiron të ketë një shtet të gjysmë-policor në Malësitë e veriut duke dhunuar ndoshta dhe liritë e të drejtat e njeriut të qytetarëve të tjerë të pafajshëm. As rishikimi i rivendosjes të dënimit me vdekje nuk është “çelësi magjik “ si besojnë një pjesë e popullsisë. Perspektiva evropiane e Shqipërisë nuk lejon rivendosjen e dënimit me vdekje dhe për këtë nuk duhet të ketë asnjë dyshim. Ashtu si nuk na pëlqen të shikojmë prerjesh duarsh apo vdekje me gurë “live” nga vendet islamike që i praktikojnë këto dënime, ashtu dhe ikonat që mund të vinë nga Shqipëria me njerëz të ekzekutuar nuk do të mirëpriteshin aspak jo vetëm në opinionin evropian por edhe në atë të brendshëm. Gjithsesi para se kjo të jetë një masë jo e këshillueshme nga të huajt, mendoj se ekziston tashmë një opinion i shëndoshë nga ana shoqërisë shqiptare për pranimin e kësaj pjese të legjislacionit evropian.

Akuzat e ndërmarra ndaj shtetit (pa dashur të bëj avokatin e tij) shpesh herë e kanë çuar debatin në rrugë të gabuar sepse më shumë i mëshohet rolit të tij paternalist i cili edhe nëse arrin të bëj diçka në zhdukjen e fenomenit do të kishte rrethana prapavepruese. Gjithkush e di se pas lëvizjes për barazi raciale në Shtetet e Bashkuara të Amerikës në vitet 60,në vitet që pasuan shteti u afroi politikën e affirmative action. Kjo politikë konsistonte në përkrahjen dhe trajtimin me përparësi të individëve me ngjyrë në konkurse për vende pune, dhënie bursash universitare, njohja e së drejtës për abort dhe rritjes së ndërhyrjes së shtetit dhe institucioneve në jetën private, sidomos duke i larguar fëmijët nga mjedise abuzive dhe të dhunshme.

Megjithëse politika paternaliste pati efekte pozitive,gjithsesi ajo lindi fenomenin e “titullimit”, ose bindjes se padronët e bardhë të Amerikës janë në borxh ndaj popullsisë zezake për shkak të tmerreve të diskriminimit racor që erdhi më pas, dhe për këtë arsye duhet t’u sigurojnë dhe garantojnë privilegje të ndryshme. Paralelet mund të hiqen njëlloj me ndërhyrjen e shtetit në rastin tonë dhe askush nuk besoj se do të dëshironte të krijonte një kulturë të tillë persekutimi,për një pjesë të rëndësishme të popullsisë tonë.

Anglia dhe Franca të cilat u hasën me këtë fenomen me dy krahinat e koptuara brenda shteteve të tyre, u munduan ta zgjidhin nëpërmjet gjithpërfshirjes së elitave të Skocisë dhe Korsikës përkatësisht në qeverisjen e shtetit dhe promovimit të kulturës së përgjishme. Këto masa patën efekt, të paktën për rastin e Skocisë e cila bas bashkimit u zhvillua kulturialisht duke prodhuar dhe Ilimunizmin skocez, që kontriboi shumë në kulturën botërore. Një fije drite mund të vijë në këtë rast në trajtimin e problemit në vendin tonë. Natyrisht në krijimin dhe promovimin e kulturës së përgjithshme mund të luajë një rol të madh shoqëria civile e cila fatkeqësisht në Shqipëri vuan nga “elitizmi” (përqëndrimi i saj në Tiranë) dhe korrupsioni moral dhe ekonomik. Krahinat tona malore janë nga më të varfrat, me një mungesë totale të qelizave të domosdoshme për një zhvillim kulturor normal si është shkolla dhe të paktën vatrat kulture. Shkodra si kryeqendra e veriut nuk është në gjendje të rrezatojë kulturë dhe të shërbejë si forcë graviteti për malësitë tona. Shoqatat jo qeveritare në vend që të sponsorizojnë krijimin e këtyre qelizave të domosdoshme për një jetë normale, (dmth fuksionimin e plotë të tyre me mësues dhe veprimtarë kulturorë me të ardhura të kënaqshme), sponsorizojnë projekte informimi shterpë, të sugjeruara nga çakenjtë-intelektualë të Tiranës të babëzitur për para. Duke qenë se duam të ndërtojmë një shoqëri liberale,larg të qenit etatiste, atëherë shfrytëzimi i kapaciteteve intelektuale të vetë zonave, me krijimin e kushteve të domosdoshëm për të jetuar dhe pasur një jetë normale do të ishte nje një hap i rëndësishëm i organizatave joqeveritare dashamirëse për të kontribuar.Po kështu ç’mitizimi i kulturës së dhunës nëpërmjet ç’himnizimit të traditave të gjakmarrjes të malësisë duke promovuar ato integruese dhe europiane,do të kontribonin dukshëm në reduktimin e fenomenit.

Një përvojë interesante vjen vetë nga zhvillimi i zonave jugore të Shqipërisë ku fenomeni është i rradhë. Në librin e profesor Ismet Elezit “Kanuni i Labërisë”, përshkruhen qartë të njëjtat doke zakonore për gjakmarrjen ashtu si dhe tek Kanuni i Lek Dukagjinit,gjë që dëshmon për egzistencën e fortë të këtij fenomeni. Një studim i hollësishëm i tij sesi ka qenë, si është zbutur dhe gradualisht është zhdukur do të ishte me shumë vlerë për tu finacuar dhe më vonë për të zbatuar në malësitë e Veriut. Historia est magistra vitae - historia është mësuesja e jetës, thotë një fjalë e urtë latine dhe ajo mund të jetë e vleshme në këtë rast.

Rusia e madhe dhe Ballkani imagjinar

          Shkrimtari i madh rus Nikollai Gogol e përfundon romanin e vet të famshëm Shpirtëra të Vdekur me një përshkrim poetik për fatin e Rusise së madhe që sipas tij ishte “një trojkë që rendte pafundësisht përpara” ne stepat e pafundme të botës dhe kësaj trojke që “derdhte zilka përreth e fluturonte mbi gjithçka që ndodhej mbi tokë” tek e , “shikojnë vëngër, popuj dhe shtete tërhiqen mënjanë dhe i hapin udhë.” Në fakt më tepër se një përshkrim poetik, faqet e fundit të romanit, duket se janë një panegjerik politik për të ardhmen e Rusisë dhe vendin e saj në botë. Që nga dalja e Rusisë në skenën e politikës botërore ky shqetësim ka qenë një nga ankthet e klasës drejtuese të saj dhe një nga shtysat më të mëdha për të krijuar platforma nacionaliste agresive ndaj shteteve të tjera. Në vigjilje të ndryshimit të sistemeve politike, apo epokave të ndryshme Rusia e gjendur përballë sfidave për të kënaqur statusin e saj si fuqi e madhe dhe arsyes së drejtë për tu rimëkëmbur ekonomikisht, politikisht dhe kulturialisht gjithmonë ka zgjedhur sfidën e parë. Keshtu psh askush nuk priste që Rusia pas disfatës së madhe me Japoninë në luftën Ruso-Japoneze më 1905 dhe problemeve të brendshme që kishte me lëvizjët e popujve të shtypur dhe ato të karakterit revolucionar,të ishte fuqia e parë që do të provokonte Luftën e Parë Botërore.Hegjemonizmi dhe propetenca kanë qenë dy tipare që kanë ravijëzuar politikën e jashtme ruse qysh nga testamenti i Pjetrit të Madh e deri në ditët e sotme. Këto dy tipare kanë gjetur në Ballkan një terren të përshtatshëm për tu aplikuar. Në përfytyrimin e përgjithshëm të Ballkanit nga Rusia, ai është parë më tepër si një truall ku Teoria e Romës së tretë dhe ortodoksisë së drejtë mund të eksperimentonin sesa një mozaik popujsh që pas çlirimit të mundshëm nga Turqia duhet të krijonin marrëdhënie të sinqerta midis tyre.

          Ekspansioni i parë rus në Ballkan ishte ekspedita ushtarake e Orlovit në Mesdhe për të çliruar popujt ortodoksë të Ballkanit. Ekspedita ishte një dështim i vërtetë por ajo ishte e rëndësishme për të se e rreshtoi Rusinë për herë të parë si fuqi mesdhetare.Shpresat e popujve të Ballkanit për tu çliruar gjetën kështu edhe një përkrahës më tepër në skakierën botërore, por kombinimet politike që do të kryente ky faktor politik në skenën e Ballkanit do ishin me një efekt prapaveprues edhe pas një shekulli.

Pa dashur të biem në retorikën nacionaliste,këmbëngulja e vazhdueshme e Rusisë për të përkrahur popujt sllavë të Ballkanit për të përfituar territore dhe pushtet i ka kushtuar rëndë veçanrisht shqiptarve, të cilët në agun e zgjimit të tyre nacionalist gjetën një kundërshtar të fortë dhe këmbëngulës ndaj aspiratave shtetformuese të tyre. Gjëndja e sotme në Ballkan është pasojë e drejtpërsëdrejtë e politikës ruse të fillimit të shekullit XX, dhe nëse ka nyje gordiane akoma të pazgjidhura këto vazhdojnë të jenë efektet e kësaj politike. Në këtë sens përgjegjësia ruse ndaj Ballkanit fiton një peshë të veçantë për të kontribuar në zgjidhje afatgjata dhe realiste dhe jo më në zgjidhje të imponuara. Ajo nuk mund të vazhdojë ta trajtojë Ballkanin si pjesë e fantazisë së vet imagjinare për një Ballkan sllav dhe prej nga ka marrë shugurimin e vet bizantin, por si një pjesë e rëndësishme e Evropës dhe si i tillë edhe si pjesë e rëndësishme e stabilitetit evropian. Mëdyshjet e veta për të marrë apo marrë pjesë në sigurimin kolektiv evropian nuk ka pse i kthen në një “gozhdë Nastradini” siç është rasti çështjes së Kosovës.

   Propozimet ruse për shtyrjen e bizedimeve janë jo realiste dhe për më tepër destabilizuese. A është e vërtetë se rasti i Kosovës do shërbejë si një precedent i rrezikshëm për paqen në botë? Krahasimet me krahinat e tjera të Kaukazit janë jashtë realitetit pasi vetë historia e Kosovës,përbërja etnike si dhe statuset e ndryshme administrative që krahina ka pasur në kohë nuk lejojnë të hiqen paralele të ngjashme. Nëse Rusia këmbëngul ti mbushë mendjen komunitetit botëror se Kosova është e ngjashme me ‘xhepat antikushtetues” që ka krijuar në prag të shpërbërjes së ish-Bashkimit Sovjetik në vitet 90’ atëherë do i përngjajë vërtetë personazhit të Çiçikovit që mblidhte “shpirtëra të vdekur” për ti shitur si të gjallë. Shtetet e interesuara evropiane për raste të ngjashme si ai i Kosovës kanë marrë garancitë e duhura se ai është një rast unikal, dhe kanë dhënë konsesusin e tyre duke kuptuar se rasti i Kosovës është para së gjithash një sfidë e sigurimit dhe të ardhmes evropiane.

   Rusia dëshiron te rikthehet në rendin e vjetër botëror të vendimarrjes të koncerteve të diplomacisë evropiane të fillimit të shekullit të XX, ku vota e saj kishte të drejtën e vetos dhe kërcënimit. Situata politike post-komuniste në Rusinë e sotme, është më tepër një parodi e demokracisë liberale sesa një shoqëri e hapur që aspiron për prosperitet. Promovimi i koncepteve demokratike si zgjedhjet, liritë dhe të drejtat e njeriut krijojnë premisat e një shoqërie në dukje demokratike por deformimi i tyre në një farsë elektorale si ishin zgjedhjet e fundit në Rusi i japin tonet e një shoqërie autoritariste.Askush nuk është i sigurtë nëse në Kremlinin e sotëm ka më tepër liri, duke venë në dyshim se liria dhe demokracia mund të korruptohen duke u paraqitur si fasadë e një rregjimi autoritar. Këtë lloj modeli të financuar dhe nga burimet e gazit dhe energjisë si dhe nga oligarkitë e shumta që kontrollojnë tregjet financiare të Rusisë dhe Azisë Qëndrore, Rusia dëshiron ta importojë në Ballkan dhe në vendet fqinjë duke dashur të afirmojë pozitat e veta si superfuqi. Është për të ardhur keq që ky qëndrim i saj nuk po has në një kritikë të fortë të komunitetit ndërkombëtar për ta detyruar atë që parimet e demokracisë liberale të cilat pretendon se i ka përqafuar ti respektojë dhe në jetën politike të saj.

   Ndryshimi i madh duhet të vijë nga qëndrimi ndaj çështjes së Kosovës, të cilën Rusia e ka kthyer në një bumerang të vërtetë. Mos inkurajimi i qarqeve nacionaliste të Beogradit të cilat janë një nga përgjegjësit kryesorë për kasapanën e ndodhur në rajon, do çlironte vet Serbinë nga demoni i nacionalizmit ekstrem dhe do të hapte perspektivën europiane të saj.Vetë Rusia,inteligjenca e së cilës gjithmonë e ka identifikuar veten si evropiane dhe ka marrë pjesë në mënyrë aktive në mendimin evropian të paktën që nga Iluminizmi dhe këndej nuk duhet të vazhdojë ta imagjinojë Ballkanin si ‘tokën e premtuar” të aspiratave të veta hegjemoniste por si një etnitet përbërës të Evropës, integrimi i të cilit tashmë është një fakt.Integrimi dhe gjithpërfshirja janë alternativat e reja të mendimit evolucionist evropian dhe Rusia nëse dëshiron të hyjë në rradhën e shteteve te “ilimunuara” si shprehej Ekaterina e I, mbretëresha e dikurshme që korospondonte me Volterin, duhet të zgjedhë sfidën e duhur.