Ne foto: Dervishe shqiptare duke shetitur ne tarracën e teqese e tyre në Kajro. Ne sfond duket xhamia e Mehmet Ali Pashes
Bektashizmi është një nga sektet mistikë islamë më të
vjetër në Shqipëri. Si i tillë ai mendohet u përhap në fillimet e
shekullit të XVII, shekull i cili përkon dhe me islamizimin masiv të
shqiptarëve. Shumë shpejt brenda një shekulli sekti i Bektashinjve u bë një nga
sektet mistikë më popullorë dhe më me influencë në Shqipëri. Megjithëse
Bektashinjtë pretendojnë se kanë qenë prezentë në Shqipëri përpara Otomanëve
qysh në shekullin e XIII, pretendim ky i mbështetur në legjendat e shekullit të
XIII të Sari-Salltikut me qendër qytetin e rrethinat e Krujës[1], ishte
vetëm fundi i shekullit të XVIII që shënon dhe fuqizimin e tij. Rritja dhe
fuqizimi i sektit mistik të Bektashinjve ka tërhequr vëmendjen e studiuesve të
ndryshëm të cilët kanë dhënë arsye të ndryshme për ta shpjeguar këtë fenomen.
Hulumtimet e tyre janë përqendruar më shumë në të ashtuquajturin natyrë
liberale të sektit si dhe manipulimin e situatës religjioze në Shqipërinë e
pushtimit otoman[2].Shpesh herë këto përfundime janë kundërshtuar nga
mendimtarët bektashinj ku ndër ta spikasin Baba Rexhepi në veprën e tij
“Misticizma Islame” dhe Baba Selim Kaliçani, kur ky i fundit nënvizon në veprën
e vet “Testamenti Bektashian”se bektashinjtë jo vetëm që kryejnë namazet e përditshme në mejdanet e tyre dhe besojnë tërësisht në Shari’at por kryejnë dhe dy falje të tjera të
rekomanduara në mëngjes dhe në mbas dite[3].Mbështetja e fuqishme që kish sekti
nga feudalët shqiptarë si Ali Pasha Tepelena në fakt zbulon një faktor tjetër
përcaktues për fuqizimin e tij në këtë periudhë.[4] Ajo lidhet ngushtë me
mbështetjen që kishte sekti në radhët e ushtrisë në Perandorinë Otomane. Sekti
i Bektashinjve kish përfaqësuar tradicionalisht trupat jeniçerë pasi besohej
gjerësisht se në sajë të influencës së Haxhi Bektash Veliut këto të fundit
kishin pranuar Islamin dhe kishin shënuar në këtë mënyrë një numër të madh
fitoresh për sulltanët otomanë. Shekujt e XVI-XVII përkojnë dhe me zgjerimin e
vazhdueshëm të Perandorisë Otomane ku trupat jeniçere luanin një rol të madh në
fushatat pothuajse të përvitshme të otomanëve në të tre kontinentet Evropë ,
Azi dhe Afrikë. Është e rëndësishme të theksohet se përreth 100 oficerë të lartë
të jeniçerëve ishin shqiptarë , çka përbën një fakt më tepër për të kuptuar
vlerësimin dhe reputacionin që gëzonte sekti në qarqet religjioze, politike dhe
natyrisht mes popullit të thjeshtë.[5]
Nga ana tjetër shqiptarët ishin të njohur në Perandorinë
Otomane për shërbimet mercenare që afronin. Duke qenë ushtarë në trupat e
zgjedhura jeniçere ata ishin në kontakt të vazhdueshëm me Bektashizmin dhe
praktikat e tij. Shpesh herë ata vendoseshin në vendet në të cilat shërbenin
duke mbajtur gjallë praktikat e tyre fetare. Kështu që Bektashizmi përveçse
rolit të një doktrine dhe sekti fetar islamik për të përmbushur kërkesat
shpirtërore të shqiptarëve që shërbenin në trupat jeniçere shpesh herë shërbeu
dhe si formacion ideologjik për të artikuluar qëndrimet e tyre politike dhe vet
identifikuese në detin e gjerë të kombësive që përbenin Perandorinë Otomane.
Një
rast i veçantë i përfshirjes të shqiptarëve dhe ndoshta më i suksesshmi në
krijimin e një dinastie sunduese në tokat e Perandorisë Otomane është karriera
e Mehmet Ali Pashës- krijuesit të Egjiptit modern. Instalimi i tij në Egjipt,
marrja e pushtetit dhe themelimi i dinastisë sunduese janë interesante jo vetëm
për sa i përket fatit të një oficeri të ushtrisë mercenare Otomane, por dhe për
të zbuluar botën shpirtërore, religjioze të elitës që mori pushtetin në
fillimet e shekullit të XIX në një nga truajt më të lashtë të civilizimit
botëror. Mehmet Ali Pasha dukej se i përkiste sektit të bektashinjve[6]. Ai
kish lindur në Kavala një qytet në Maqedoninë Otomane shumë afër qendrave
bektashianeve të Turbalisë dhe Dimiotekës. Gjatë sundimit të tij dhe dinastisë
të trashëgueshme që krijoi Bektashizmi nuk do të përhapet dhe fuqizohet si në
rastin e pashallëkut të Ali Pashë Tepelenës, por do të ruhet më tej trashëgimia
bektashiane që ai gjeti në Egjipt dhe gjithmonë sekti dhe teqetë e tij do të
trajtoheshin me respekt.
Bektashizmi në Egjipt para se të
vinte në pushtet Mehmet Ali Pasha nuk ishte një sekt i panjohur por në të
njëjtën kohë nuk ishte dhe aq i përhapur si në Ballkan. Ky kufizim në përhapjen
e tij nuk kish ardhur si rezultat i prosiletismit të dobët nga ana e
misionarëve bektashinj por i dedikohej më tepër konkurrencës së gjatë midis
Kajros dhe Stambollit se kush do të ishte qendra e Kalifatit Islam. Në vitin
1517 kjo situatë ndryshoi, pasi sulltan Selimi I pushtoi Kajron duke i dhënë
kështu fund kalifatit të Kajros dhe duke zhvendosur qendrën e tij në Stamboll.
Ai u bë në këtë mënyrë, Sulltani i parë turk që mbante këtë pozitë. Në këtë
periudhë besohet se Bektashizmi fillon të rrisë prezencën e vet në Egjipt,
sepse midis trupave pushtuese ishin dhe rreth 5000 trupa jeniçere[7]. Gjithsesi
kjo prezencë nuk shënon ndonjë popullarizim të madh të sektit në popullsinë
vendase. Një arsye që sekti i Bektashinjve nuk fitoi popullaritet të
menjëhershëm në Egjipt si në vendet e Ballkanit mund të ketë qenë se popullata
e Kajros- një nga kryeqendrat e Islamit Sunni që nga kohët më të hershme të
përhapjes së fesë Islame, e kishte të vështirë të pranonte sufizmin e tribuve
turkmene. Ashtu si është pranuar gjerësisht, Bektashizmi i kish rrënjët e tij
në lëvizjen të njohur si “Turkmen Baba”. Ndjekësit e sektit flisnin turqisht
dhe sillnin në praktikën e tij, praktika të vjetra fetare si tipare shamaniste,
priftërinj magjistarë që thërrisnin shpirtrat, fjalë tabu etj[8]. Një shembull
i mirë për të ilustruar këtë vështirësi të Bektashizmit për tu bërë popullor në
Kajro është fakti se dhe kur u hap teqeja e parë bektashiane eKaygusuz
Sulltanit në Kajro, vendasit
nuk mund ta shqiptonin emrin e teqesë dhe e ndryshuan atë në teqeja e Sheh
Abdullah al- Maghauari(i shpellës)[9]
Egjipti, në fakt dhe pas pushtimit otoman mbeti një nga
provincat më të pa stabilizuara të perandorisë dhe për tre shekuj u bë një
shesh beteje midis jeniçerëve dhe mamlukëve. Këta të fundit edhe pse u mposhtën
nga sulltan Selimi i I, vazhduan të mbajnë pozita të forta në pashallëkun e
Kajros. Duke e konsideruar Bektashizmin si sektin e jeniçerëve, ata e luftonin
vazhdimisht atë. Kjo armiqësi dhe arsyet që përmendëm më bënë të mundur
që nga tre teqe që përmenden se ekzistonin në Egjipt më 1570, të mbijetonte
vetëm një deri në vitet 50’ të shekullit tonë.[10]
Ardhja
në pushtet e Mehmet Ali Pashës nuk ndryshoi balancat porsa i përket realitetit
fetar që mbizotëronte në Egjipt. Kjo ndodhi pasi dhe shqetësimi i tij kryesor
nuk ishte besimi fetar por sigurimi i vazhdimësisë së pushtetit të vet. Duke
gjendur një realitet të ndryshëm fetar nga ai i Ballkanit, sundimtari i ri i
Egjiptit u mundua të depërtonte në brendësi të këtij realiteti dhe jo ta
ndryshonte. Nuk ka të dhëna nëse ai u mundua të mbështeste pushtetin e vet në
një stabiliment bektashian si u mundua të bënte Ali Pasha Tepelena,[11] por
disa aspekte të influencës së Bektashizmit në qeverisjen e tij mund të vërehen.
Në fillim, duke e kuptuar rëndësinë që përbënte pushteti
fetar në Kajro ai u mundua që ta bënte për vete këtë pushtet. Pasi ia arriti
qëllimit që të kishte me vete si Umar Makram, kryetarin e ashraf(pasardhësit e Profetit
Muhamed) dhe Sheikun e Al-Azharit universitetit më të vjetër të kulturës
Islame, ai u përpoq ta dobësonte këtë pushtet duke luajtur rolin Makiavelik e
nxitjes së mërisë dhe dualitetit midis tyre.[12]Ashtu si dhe në fushat e tjera
të pushtetit, sundimtari i ri i Egjiptit i rezervoi vetes rolin e gjykatësit
sipëror duke mos lejuar që fjala e tij të bëhej dysh. Duke pasur këtë
plotfuqishmëri në vendimmarrje ai bëri të mundur të ushtronte një politikë të
brendshme deri atëherë të paparë në Pashallëkun e Kajros. Baza e kësaj politike
ishte toleranca fetare e cila ashtu si dhe në pashallaket shqiptare në Ballkan
kish dhënë rezultat në çlirimin e energjive të reja dhe në administrimin më të
mirë të territorit. Ai do të bëhej pionieri i përfshirjes së të krishterëve
koptë , armenasve dhe grekëve në administratën e tij. Besnikët dhe
bashkëpunëtorët të tij ishin jo vetëm myslimanë por dhe koptë, ortodoksë, grekë
e armenë, hebrenj dhe të krishterë të Perëndimit. Barazia e fesë ishte e
shkruar me ligj.[13] Kjo praktikë madje u shtri dhe në territoret e tjera të
Levantit që Mehmet Ali Pasha qeverisi për më se 10 vjet, 1830-1840. Mësime
tolerante islamike porsa u përket popullsisë jo myslimane të cilat më parë
krijonin komunitete gjysmë të izoluara u vunë në praktikë pasi administrata
egjiptiane deklaroi barazi midis racave dhe besimeve fetare. Dallime të vjetra
midis komuniteteve u ndaluan,liria fetare dhe taksat e rënda ndaj pelegrinëve
të krishterë që vizitonin Jerusalemin u hoqën.[14] Kjo politikë vazhdoi dhe në
situatat e rënda të luftës, kur flota e tij në Peloponez u shkatërrua në
betejën e Navarinos, ai nuk ndërmori masa represive ndaj komunitetit grek që
banonte në territoret e tij ashtu si ndodhi në Stamboll menjëherë pas
shpërthimit të Revolucionit grek. Procedura tradicionale diskriminuese u
ndaluan me ligj dhe postet qeveritare u bënë të mundur të punësoheshin dhe të
krishterë, të cilët filluan të shërbejnë si përfaqësues të Këshillave
administrative duke shtruar kështu rrugën e harmonisë fetare në vend.[15]
Harmonia
fetare krijoi bazën e duhur për të fituar simpatinë dhe përkrahjen e gjithë
Egjiptit në konfliktin e tij të mëvonshëm me Perandorinë Otomane. Në fakt, pa
kuptuar Mehmet Ali Pasha me politikën e tij të brendshme hodhi bazat e formimit
të kombit egjiptian. Edhe pse gjatë kohës së sundimit të tij shënon valën e
emigrimeve të shqiptarëve të cilët në një pjesë të madhe i përkisnin sektit të
Bektashinjve pasi vinin nga jugu i Shqipërisë[16], Bektashizmi por dhe koncepti
iShqiptarisë[17] nuk evoluan drejt një statusi më të privilegjuar. Kjo
ndodhi për shkak të dualitetit që Mehmet Ali Pasha dhe pasardhësit e tij
ndjenin ndaj etnicitetit të tyre dhe identifikimit me vendin që sundonin,
besimit të tyre fetar dhe besimit fetar të gjithë vendit. Gjatë një diskutimi
që ai pati me princin Pucler-Muskau ai tha atij se: “Unë kam marrë pjesë në
shumë beteja të frikshme dhe pavarësisht kësaj unë kam zhvilluar një ndjenjë të
veçantë që më lidh mua me Egjiptin, atdheun tim të adaptuar. Asnjëherë nuk jam
bekuar me pushim dhe paqe dhe kjo ka ardhur pasi Egjipti për mua i ngjan një
fëmije të privuar që s’mund të gjejë njeri ta ndihmojë, një fëmijë që ka
ndenjur për shumë vite në gjumë. Unë duhet të luaj për të rolin e prindit, të
zotit dhe shërbyesit, të gjykatësit dhe mësuesit.[18] Kjo ndjenjë e thellë
ndaj vendit të tyre të adoptuar zbulon sesa i rëndësishëm ishte për të Egjipti.
Gjithsesi jo të gjithë shqiptarët e diasporës në Egjipt
mendonin në të njëjtën mënyrë. Kur filloi zgjimi kombëtar i shqiptarëve
1840-1912, kolonia shqiptare e Egjiptit u shndërrua në një nga kolonitë më
aktive për sa i përket Rilindjes Kombëtare. Teqeja e Kaygusuz Sulltanit në Kajro u bë një vend takimi për
gjithë shqiptarët në Egjipt. Numri i tyre besohet se ishte rreth 50.000 që nga
koha e ardhjes në pushtet e Mehmet Ali Pashës. [19]Një pjesë e madhe e tyre
ishin pasues të sektit të bektashinjve pasi vinin nga radhët e ushtrisë por
influenca e sektit ishte e dukshme dhe në komunitetin e krishterë shqiptar të
Kajros. Kështu kur Andon Zako Çajupi , poeti më i madh i kolonisë së Kajros
botoi përmbledhjen e parë të poemave në gjuhën shqipe, titulli i saj ishte
“Baba Tomori” që i referohej vendit të shenjtë të bektashinjve në Shqipëri.
Komuniteti shqiptar i Kajros kish përkrahjen dhe
mbështetjen e familjes së Khedivit( zëvendës mbretit) jo vetëm për të ushtruar
lirisht aktivitetin politik por dhe në fushën e besimit fetar. Ekzistojnë disa
të dhëna që tregojnë hapur respektin e madh që kishin pasardhësit e Mehmet Ali
Pashës për teqenë eKaygusuz Sulltanit dhe baballarët bektashinj. Kështu
pas masakrës të jeniçerëve në 1826 në Stamboll, sekti i Bektashinjve u lejua të
riorganizohej sërish në 1839 dhe shumë prej tyre emigruan në Egjipt ku familja
sunduese u dha mbështetje[20]. Edhe në kohët moderne pas dëbimit të
Bektashinjve nga Turqia në 1925 ata u mirëpritën në Egjipt. Kur Baba Ahmet
Sirri Dede dhe pasuesit e tij u larguan nga Turqia , ai lundroi drejt
Aleksandrisë, ku i uroi mirëseardhjen mbreti Fuad. “Këtu ata kanë një foto ku
mbreti i puth dorën Baba Ahmedit dhe i uron mirëseardhjen në bordin e anijes.
Baba Ahmet Sirri Dedi u mirëprit me të gjitha nderet sipas rangut të tij. Nuk
duhet harruar se familja mbretërore ishte shqiptare dhe e konsideronte atë si
një udhëheqës shpirtëror.[21]”Për më tepër në teqenë bektashiane ndodhen dhe varret
e disa pjesëtarëve të familjes mbretërore si varri i princit
Qemaledin(1874-1932), djalit më të madh të Sulltan Husein Qemal. Pas vdekje së
babait të tij më 1919, ai u hoqi dorë nga marrja e pushtetit, duke preferuar të
ndjekë pasionet e tij në arkeologji dhe koleksionet e veprave të artit. Thuhet
se ai ishte një vizitor i rregullt i teqesë. Një varr tjetër është ai i
princeshës Zejnebe, vajzës së Ismail Pashës, nipit të Mehmet Ali
Pashës.[22]Teqeja vizitohej shpesh dhe nga mbreti Faruk(1936-1952) [23]Edhe kur
u mbyll teqeja në vitin 1952 një nga arsyet ishte se Baba Ahmet Sirri Dedi dhe
pasuesit e tij u akuzuan si të huaj dhe menjëherë u soll në vëmendje se shumë dervishë dhe myhypëtë
teqesë ishin shqiptarë dhe kishin gëzuar gjithmonë përkrahjen e familjes
mbretërore.[24]
Kështu edhe pse historia e Bektashizmit në Egjipt nuk
fillon me praninë e shqiptarëve aty, nuk mund të anashkalohet fakti se ai mundi
të mbijetonte dhe të zhvillonte normalisht aktivitetin e vet derisa vazhdoi
dinastia shqiptare të sundonte Egjiptin. Ai mbeti në fakt një çështje
shpirtërore e diasporës shqiptare dhe nuk pati një masivizim në popullsinë
vendase. Edhe pse ai daton në Egjipt qysh në shekullin e XIII, është vështirë
të pretendohet për një histori suksesi si ajo e përhapjes së tij në Shqipëri.
Bektashizmi në Egjipt veçanërisht pas vitit 1826 mund të konsiderohet një
derivat i Bektashizmit shqiptar. Ai pati një efekt lokal në sjelljen afër të
komuniteteve myslimane dhe të krishtera të shqiptarëve emigrantë dhe në të
njëjtën kohë nëpërmjet influencës së vet në familjen mbretërore të Egjiptit
kontribuoi në krijimin e kulturës së tolerancës së besimeve fetare në Egjipt.
Kjo kulturë tolerance akoma e dallon Egjiptin mes vendeve të tjera të Lindjes
së Mesme.
Bibliografi
Libra: 1 Baba Selim Kalicani, Testamenti
Bektashian
2: Emin Azemi-Shkelzen Azemi, Shqiptarët e Egjiptit, Logos
Shkup:1993
3 Ger Duijzings, “Religion and the Politics of Identity
in Kosovo”,
Hurst&Company London: 2000
4: Gilbet Sinoue. Faraoni i fundit. Globus R. Tiranë:
2006
5: Historia e shtetit,shoqërisë dhe qytetërimit osman, Volumi I
Tiranë:2009
6: Nathalie Clayer. Në fillimet e nacionalizmit shqiptar. Përpjekja.
Tiranë:2009
7: Nexhat Ibrahimi, Islami
në trojet Iliro-shqiptare gjatë shekujve, Logos-A –
Shkup 1998
Periodikë: 1: Fayza Hassan, “The people
of the cave” Al-Ahram
Weekly, 7 -13
December 2000, Issue No.511
2: Latifa Mohamed Salem, “Levantine experience”, Al-Ahram Weekly
27
October 2 November 2005, Issue No. 766, Special series Mohammad Ali
(1805-2005)
3: Magdi Guirgus, Restructuring Egyptian society, Al-Ahram Weekly 15 -
21 September 2005 Issue No. 760, Special series Mohammad Ali (1805-
2005)
4: Salah Abu Nar, Mohammad Ali’s ideological project, Al-Ahram Weekly 4
-
10 August 2005, Issue No. 754 Special series Mohammad Ali (1805-2005)
Sites: 1: Ali Akbar Ziaei “Sufism in
Albania during Ottoman Empire”, http://sarajevo.icro.ir
[1]
Nexhat Ibrahimi, Islami
në trojet Iliro-shqiptare gjatë shekujve, Logos-A –
Shkup 1998
[2]
Shih për më tepër Peter Bartl, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi
kombëtare, Dituria, Tiranë:2006, Ger Duijzings, Religion and the Politics of
Identity in Kosovo, Hurst&Company London:2000
[3]
Baba Selim Kalicani, Testamenti
Bektashian, faqe 48
[4]
Shih për më tepër Peter Bartl, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi
kombëtare, Dituria, Tiranë:2006, Ger Duijzings, Religion and the Politics of
Identity in Kosovo, Hurst&Company London:2000
[5]
Ali Akbar Ziaee “Sufism in Albania during Ottoman Empire”,
http://sarajevo.icro.ir
[6]
Ali Akbar Ziaee “Sufism in Albania during Ottoman Empire”,
http://sarajevo.icro.ir
[7]
Historia e shtetit,shoqërisë dhe qytetërimit osman, Volumi I Tiranë:2009, page
52-56
[8]
Peter Bartl,Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi kombëtare, Dituria,
Tiranë:2006, faqe 123
[9]
Fayza Hassan, “The people of the cave” Al-Ahram
Weekly ,7 -13 December 2000, Issue No.511
[10]
Ibid
[11]
Shih për më tepër Peter Bartl, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi
kombëtare, Dituria, Tiranë:2006, Ger Duijzings, Religion and the Politics of
Identity in Kosovo, Hurst&Company London:2000
[12]
Magdi Guirgus, Restructuring Egyptian society, Al-Ahram Weekly 15 - 21
September 2005 Issue No. 760, Special series Mohammad Ali (1805-2005)
[13]
Gilbet Sinoue. Faraoni i fundit. Globus R. Tiranë: 2006,faqe 16
[14]
Latifa Mohamed Salem, “Levantine experience”, Al-Ahram Weekly 27 October
- 2 November 2005
Issue
No. 766, Special series Mohammad Ali (1805-2005)
[15]
Ibid
[16]
Shih për më tepër Peter Bartl, Myslimanët shqiptarë në lëvizjen për pavarësi
kombëtare, Dituria, Tiranë:2006, Ger Duijzings, Religion and the Politics of
Identity in Kosovo, Hurst&Company London:2000
[17]
Shih për më tepër Nathalie Clayer. Në fillimet e nacionalizmit shqiptar.
Përpjekja. Tiranë:2009. E kam fjalën për krijimin e identitetit kombëtar.
[18]
Salah Abu Nar, Mohammad Ali’s ideological project, Al-Ahram Weekly 4 - 10
August 2005, Issue No. 754 Special series Mohammad Ali (1805-2005)
[19]
Emin Azemi-Shkelzen Azemi, Shqiptarët e Egjiptit, Logos Shkup:1993, page 45
[20]
Fayza Hassan, “The people of the cave” Al-Ahram
Weekly ,7 -13 December 2000, Issue No.511
[21]
Ibid
[22]
Ibid
[23]
Emin Azemi-Shkelzen Azemi, Shqiptarët e Egjiptit, Logos Shkup:1993, page 76
[24]
Fayza Hassan, “The people of the cave” Al-Ahram
Weekly ,7 -13 December 2000, Issue No.511
No comments:
Post a Comment