Gjergj Kastriot Skënderbeu në botën gjermanike

Epopeja e madhe e Gjergj Kastriot Skënderbeut , përveçse ndikimeve gjeopolitike që pati në rajon ka meritën se solli në vëmendje të Perëndimit sërish Arbërinë , nëpërmjet thirrjeve për ndihmë krijimin e aleancave dhe mobilizimin kulturor, moral dhe fetar ndaj osmanëve që po mundoheshin nëpërmjet pushtimeve të ashpra të asimilonin brenda perandorisë së tyre këto territore. Në Arbëri, ku bëhet rezistencë zbarkojnë vullnetarë dhe trupa ushtarake napolitanë, katalanë, gjermanë dhe anglezë të gjithë të përbetuar për të luftuar osmanët dhe për të mbrojtur Evropën dhe krishterimin. Edhe pse numri i tyre nuk është i përfillshëm për të ndaluar valën e pushtimit otoman, letrat dhe kancelaritë që përfaqësojnë, idetë dhe kulturën që sjellin bëjnë të mundur që ideja e Evropës në Arbëri dhe të një territori kontinuiteti me Evropën të konkretizohet nëpërmjet aleancave të ndryshme që ata i kërkojnë Papës së Romës për të udhëhequr luftën kundër osmanëve . Vetë, udhëheqësi shqiptar, Skënderbeu është i ndërgjegjshëm se vepron në mbrojte të Evropës në gjithë korrespodencën që ai ka me princat evropianë por dhe ata vetë nuk mënojnë ta njohin kontributin e tij në këtë përpjekje fatale. Papa i Romës e shpall atë Atlet të Krishtit, kurse i dërguari special i Papës , kalorësi anglez John of Newport do ti shkruajë atij se e vetmja rezistencë serioze ndaj osmanëve ishin shqiptarët dhe se po të binte kjo fortesë, atëherë shumë shpejt ata do të ishin në Itali.  Pikërisht në këtë vetëdije të Skënderbeut por edhe të njohjes së aksionit të tij politik nga Europa shërbeu dhe vepra e Marin Barletit për jetën dhe bëmat e heroit shqiptar.

Princi Vidi mes intrigave evropiane dhe ballkanike.

Historia ripërsëritet në mënyrë të çuditshme. Në fillimet e civilizimit europian kur fiset gjermanike krijonin mbretëritë e tyre , modelet kulturore që merrnin ishte kultura klasike greko-romake e mishëruar në oborret perandorake të Romës dhe Konstandinopojës. Një mijë vjet më vonë kur kombet e Ballkanit që banonin në trojet e Perandorive të vjetra, e që po krijonin shtetet e tyre kombëtarë , monarkët e afruar nga Europa për tu mësuar vetqeverisjen ishin nga dinastitë gjermane. Në Greqi në 1832 Mbretin Otto nga dinastia Ëittelsbach, në Rumani në 1866 dinastia e  Hohenzollern-Sigmaringen , në Bullgari dinastia e  Saxe-Coburg and Gotha, përfaqësues të dinastive gjermanike u thirrën për tu kurorëzuar dhe qeverisur shtetet e rinj kombëtarë. Këtij rregulli të pashkruar diplomatik  të Koncertit të Fuqive të Mëdha nuk do i shpëtonte as Shqipëria kur do të njihej si shtet i pavarur.  Konferenca e Ambasadorëve miratoi më 29 korrik 1913, projektin mbi organizimin e shtetit shqiptar. Sipas këtij vendimi, “Shqipëria njihej si një shtet i pavarur, por nën kontrollin dhe garancinë e gjashtë Fuqive të Mëdha dhe në krye të shtetit shqiptar do vendosej një princ, i cili do zgjidhej prej tyre. Lista e kandidatëve për fronin shqiptar do te ishte e madhe, por më në fund më 8 nëntor u zgjodh Vilhem Vidi.[1]( Arben Puto, Shqipëria politike 1912, (Tiranë: Toena, 2009), 120).Kjo zgjedhje nuk ishte vetëm europiane por reflektonte edhe një dëshirë të brendsheme të qarqeve të politikës shqiptare. Zyrtarë të lartë të qeverisë së përkohshme me në krye Ismail Qemalin do t’u bënin të ditur Fuqive të Mëdha por edhe Kostandinopojës, se ata nga ana e tyre parapëlqenin një princ europian, për të theksuar në njëfarë mënyrë prirjen Perendimore të shtetit të ri.[2] (Ferdinando Salleo, Shqipëria: gjashtë muaj mbreteri, përkth: Virgjil Muçi, (Tiranë: Shtëpia e Librit & Komunikimit), 53). Sigurisht që fjalën e parë për zgjedhjen e Mbretit të Shqipërisë do ta kishin  Fuqitë e Mëdha që ishin më shumë të interesuara për çështjen shqiptare.  Më në fund të ndodhur edhe nën shtërngesën e kohës, vendimi iu besua Austro-Hungarisë dhe Italisë, të cilat ranë në ujdi për një princ gjerman protestant, për pasojë i huaj ndaj querelles (grindjeve) fetare të shqiptarëve, emri i të cilit ishte Vilhelm Wied.[3] (Ferdinando Salleo, Shqipëria: gjashtë muaj mbreteri, përkth: Virgjil Muçi, (Tiranë: Shtëpia e Librit & Komunikimit), 54). Por zgjedhja e Princ vidit në fronin e Shqipërisë nuk kishte qenë vetëm për arsyen e realitetit fetar të shqiptarëve. Si zakonisht , forca të tjera në dukje jo fort të rëndësishme kishin ndikuar në këtë zgjedhje. Mbretëresha Elisabeta e Rumanisë, shkrimtare e njohur nën pseudoninimin “Carmen Silva” do të ndikonte edhe te i shoqi mbreti Carol, duke bërë çmos për zgjedhjen e nipit të saj në fronin e Shqipërisë. Ajo e shtynte ta pranonte fronin. Ajo hapi një fushatë në shtypin e kohës në përkrahje të kandidaturës së nipit,[4]( Arben Puto, Shqipëria politike 1912, (Tiranë: Toena, 2009), 121). ku vinte në dukje virtytet me të mira të tij.  Mirëpo pavarësisht fushatës së promovimit të Mbretëreshës së Rumanisë në qarqet e fisnikërisë më të lartë europiane por edhe në opinionin publik europian , kishte opinione të tjera që ndikonin negativisht në zgjedhjen e tij.

Perandori gjerman, ndryshe nga të tjerët, dukej i ftohtë ndaj cilësive të kushuririt, aq sa, siç u shruajt në atë kohë  e kishte këshilluar mos ta pranonte fronin. Në kujtimet e veta, të shkruara pas ngjarjeve në Shqipëri dhe Luftës Botërore, Vilhelmi i II do të hidhte jo pak dyshime rreth aftësive për të qeverisur të princ Vidit.[5]( Ferdinando Salleo, Shqipëria: gjashtë muaj mbreteri, përkth: Virgjil Muçi, (Tiranë: Shtëpia e Librit & Komunikimit), 55) .Sipas Perandorit Vilhem ishte e pakëndshme që një princ gjerman të shkonte dhe të bëhej gaz i botës në një vend të tillë. Një qëndrim i tillë i Kajzerit mund të ketë ardhur edhe nga fakti se motra e tij ishte mbretëreshë e Greqisë dhe nuk donte që një princ gjerman, kushëri i afërt i tij, të vihej në krye të shtetit shqiptar, ndaj të cilit Greqia kishte synime që shkonin larg.[6]( Arben Puto, Shqipëria politike 1912, (Tiranë: Toena, 2009), 120). Intrigat e fisnikërisë europiane ngatërronin më keq qiejt e nacionalizmit në Ballkan! Gjithësesi pavarësisht hezitimeve , Princi Vilhelm Vid mbërriti në Durrës, më 7 mars 1914, i caktuar si kryeqyteti i principatës së tij.  Një mundësi më tepër po hapej për Shqipërinë pavarësisht faktit që kufijtë e përcaktuar në Londër kishin lënë jashtë më shumë se gjysmën e territoreve shqiptare. Princ Vidi  u mirëprit nga shqiptarët, pasi ata besonin se vetëm ai mund të ndryshonte fatin e vendit. Më 17 mars 1914 u formua qeveria e re shqiptare, nën kryesinë e Turhan pashë Përmetit. Krijimi i Qeverisë solli në rend të ditës edhe çështjen e marëdhënieve të saj me KNK, ku kjo e fundit do t’i kalonte e pushtetin e saj, por që do ndërhynte derisa eksperimenti mbretëror i Fuqive të Mëdha do të merrte fund.[7] (Paskal Milo, Politika e Jashtme e Shqipërisë I, (Tiranë: Toena, 2013), 184). Mirëpo situata e brendshme dhe politike e Principatës së re duket se nuk shkonin mirë. Caktimi i Esat Pashës nga Princ Vidi  në rolet  e  rëndësishëm të Ministrit të Punëve të Brendshme dhe Ministrit të Luftës ishte një nga gabimet që i kushtoi rëndë jo vetëm mbretërimit të Vidit por dhe stabilitetit të vendit. Që më herët pa ardhur ende Princ Vidi, Esat Pashë Toptani kishte shprehur ambiciet e tij personale për të qeverisur Shqipërinë. Esat Pashë Toptani në një intervistë të dhënë në një gazetë italiane në vitin 1914 kur fliste për ardhjen e princ Vidit në Shqipëri, “nuk i mohonte simpatitë e tij për Turqinë” (Salleo,2000:61), por në të njëjtën kohë i zotohej princit  se “askush tjetër përveç tij nuk do të bëhej mbret i Shqipërisë në qoftë se princi jepte dorëheqjen” (Po aty:62), duke shprehur në këtë mënyrë ambiciet e tij personale. Dalë nga dalë Esat Pasha për interesat e veta i minoi pushtetin Princ Vidit dhe Shqipëria u zhyt në kaos.

Një rol të rëndësishëm në acarimin e situatës luanin dhe fqinjët ballkanikë të Shqipërisë që kërkonin të destabilizonin shtetin e ri dhe xhonturqit që kërkonin të rikonfirmonin influencën e tyre nëpërmjet caktimit të një princi mysliman. Këta të fundit “duke shfrytëzuar në mënyrë të veçantë grupe fanatikësh myslimanë boshnjakë, që ishin vendosur në Shqipëri nën mbrojtjen e Portës, në kohën e pushtimit austriak të Bosnjë-Hercegovinës” (Salleo,2000:86) si dhe ndjenjat islamike të një pjese të popullsisë vendase “organizuan një kryengritje të vërtetë” (Po aty:86) me tendenca islamike kundër qeverisë së Princ Vidit. “Këta agjitatorë kishin përhapur lajme se princi, që ata e përshkruanin si hebre, kishte ndërmend të ndalonte Islamizmin dhe kjo shkaktoi zemërim tek myslimanët boshnjakë, zemërim që përfshiu dhe myslimanët sunitë,që mendonin se një hap i tillë do dhunonte lirinë e tyre. Për më tepër, shumë myslimanë kishin frikë se princi, si i krishterë do përmbyste në favor të të krishterëve epërsinë shoqërore që ata si myslimanë kishin gëzuar gjatë rregjimit turk”(Sëire.J, 2005:176) Lëvizja ka hyrë në histori si “kryengritja e Haxhi Qamilit” dhe përfaqëson një nga episodet më të errtë në historinë moderne të shqiptarëve. Kërkesat kryesore të “kryengritësve” ishin që Shqipëria të futej nën suzerainite turk, përdorimi i flamurit turk dhe i turqishtes dhe ndonjëherë ato kalonin dhe cakun e absurditetit kur kërkonin që të zhbëhej sovraniteti i shtetit të ri.

Identiteti fetar shfaqej kështu në formën më të egër dhe primitive për të shkatërruar identitetin kombëtar që mezi kish filluar të merrte jetë. Në të njëjtën kohë por me një kahje tjetër për sa i përket identitetit fetar shpërthen dhe rebelimi i ashtë quajtur “epirot” në jug të Shqipërisë i organizuar nga një renegat shqiptar, Kristaq Zografo-ish ministër i jashtëm i Greqisë nga fshati Qestorat i Lunxhërisë dhe një nga “shpirtrat e humbur” të shqiptarëve në betejën e tyre me Helenizmin dhe Kishën greke. “Rebelimi” u nxit dhe u mbështet nga ushtritë pushtuese greke, të cilat kishin hyrë në territorin shqiptar, përkatësisht në Gjirokastër e Sarandë. “Bandat epirote” të Zografos mundën të marrin pjesë si palë në bisedimet që Komisioni Ndërkombëtar ndërmori me autoritetet greke, bisedime nga të cilët u formulua dhe “Protokolli i Korfuzit”, që iu dërgua fuqive të mëdha për ta miratuar, miratim i cili erdhi në datën 2 Korrik.

“Dispozitat e protokollit ndërmjet të tjerash parashikonin shndërrimin e bandave të armatosura në xhandarmëri lokale, e cila do të ushtronte detyrat e saj vetëm në qarqet e Korçës e të Gjirokastrës. Në të dyja rrethet, qeveria shqiptare do të emëronte guvernatorë të krishterë, pranë të cilëve do të vendoseshin këshilltarë të zgjedhur nga vota e popullit. Sigurohej liria e plotë e  besimit, ndërsa gjuha greke do të mësohej në shkollat fillore, si dhe do të përdorej në administratë dhe në sistemin e drejtësisë”[8](Salleo, 2000:78).

“Kjo xhandarmëri  që përbehej nga vullnetarë që tashmë ishin nën armë”(Po aty:78), përbën pikën më të errët të kësaj historie pasi asnjëherë nuk është theksuar në historinë zyrtare të Shqipërisë, se këta vullnetarë ishin banorë lokalë të krishterë të Shqipërisë së jugut, të cilët “mbajtën një qëndrim të dyzuar duke u luhatur ndërmjet ndjenjave nacionaliste nga njëra anë, dhe nga ana tjetër, filohelenizmit, rezultat i lidhjes së tyre me Greqinë dhe propagandën greke.”[9](Sëire.J, 2005:160-161). Sigurisht këto ndjenja nuk mund të ishin arsye të mjaftueshme që këta njerëz në emër të identitetit të tyre fetar të braktisnin identitetin etniko-gjuhësor si shqiptarë, për të përqafuar një identitet tjetër  kombëtar, por që shoqëria shqiptare e asaj kohe i duhej të bënte një “mea culpa”, për sa i përket dhunës feudale që shpesh herë aristokracia shqiptare myslimane kish ushtruar mbi popullsitë krishtere shqiptare, ky duhej të ishte pa diskutim një nga hapat e parë që ajo duhej të ndërmerrte për të realizuar një bashkim të vërtetë kombëtar. Madje ekzistencën e kësaj dhune dhe mosbarazie në të drejta kish arritur që të shfrytëzonte propaganda greke që kish arritur të ngjallte frikën “midis shtresave filohelene-që politikisht nuk ishin progreke”[10](Sëire.J, 2005:161) se një “qeveri shqiptare e mbizotëruar nga myslimanët do të vazhdonte ta konsideronte elementin ortodoks si inferior ndaj elementit mysliman sikurse kish ndodhur nën sundimin otoman”[11] (Po aty:161).

Fillimi i Luftës së Madhe e gjeti Shqipërinë në një gjendje të brendshme të mjerueshme, të paqëndrueshme si nga pikëpamja politike, ashtu dhe nga ajo ekonomike e shoqërore. Si rezultat i këtyre faktorëve të brendshëm por edhe të jashtëm, pasi nuk gjeti mbështetje te Fuqitë e Mëdha Princ Vidi u detyrua të largohej nga Shqipëria më 3 shtator 1914.[12] (Valentina Duka, Çështja e Princit të Shqipërisë dhe diplomacia e Britanisë së Madhe ( tetor 1913 – korrik 1914 ), Studime Albanologjike, (Tiranë: KRISTALINA-KH, 2009),  134.). Pavarësisht mbështetjes me trupa ndërkombëtare të përbërë kryesisht nga holandezë dhe rumunë, foshnja më e re e Europës kishte lindur e vdekur. Shqipëria nuk do të kishte fatin e monarkive të veta simotra të të Ballkanit, pasi edhe më vonë Princ Vidi nuk do të vinte më në pushtet. Për qeverisjen e Vidit një koment mjaft interesant na vjen nga Fan Noli, i cili thotë, që Princ Vidi mund të fajësohet vetëm se nuk mund të bënte mrekullira. Përpara se të largohej ai mbajti një fjalim përpara shqiptarëve ku thoshte se, në këto rrethana ku në Europë nisi lufta unë mendova të largohem për një kohë në perëndim, por jo që ta braktis një çështje të papërfunduar, të cilës jam gati t’i kushtoj gjithë forcat e mia dhe të gjithë jetën time. Por unë dua që të mësoni, sesi larg, ashtu si dhe këtu pranë jush, unë kurrë nuk do të rresht së menduari për progresin e vendit tuaj të dashur dhe të bekuar.[13]( Nina Smirnova, Historia e Shqipërisë përgjatë shekullit XX, Përkth. Korab Hoxha; Fatmir Mborja (Tiranë: Ideart, 2004), 78).

Ai vdiq një javë para se të mabronte Lufta e Dytë Botërore në Rumani duke mos hequr asnjëherë dorë nga e drejta e tij kushtetuese për të qeverisur Shqipërinë, vendin që e deshi me gjithë shpirt por që kurrë s’arriti ta qeverisë.

Bibliografi:

1-  Arben Puto, Shqipëria politike 1912, (Tiranë: Toena, 2009)

2-  Ferdinando Salleo, Shqipëria: gjashtë muaj mbreteri, përkth: Virgjil Muçi, (Tiranë: Shtëpia e Librit & Komunikimit)

3-  Joseph Sëire. Shqipëria-Ngritja e një mbretërie . (Tiranë: 2005. Dituria)

4-  Nina Smirnova, Historia e Shqipërisë përgjatë shekullit XX, Përkth. Korab Hoxha; Fatmir Mborja (Tiranë: Ideart, 2004)

5-  Paskal Milo, Politika e Jashtme e Shqipërisë I, (Tiranë: Toena, 2013).

6-   Stavro  Skëndi Zgjimi Kombëtar Shqiptar.(Tiranë: 2000. Phoenix).

7-  Valentina Duka, Çështja e Princit të Shqipërisë dhe diplomacia e Britanisë së Madhe ( tetor 1913 – korrik 1914 )

---

[1] Arben Puto, Shqipëria politike 1912, (Tiranë: Toena, 2009), 120.

[2] Ferdinando Salleo, Shqipëria: gjashtë muaj mbreteri, përkth: Virgjil Muçi, (Tiranë: Shtëpia e Librit & Komunikimit), 53.

[3] Ferdinando Salleo, Shqipëria: gjashtë muaj mbreteri, përkth: Virgjil Muçi, (Tiranë: Shtëpia e Librit & Komunikimit), 54.

[4] Arben Puto, Shqipëria politike 1912, (Tiranë: Toena, 2009), 121.

[5] Ferdinando Salleo, Shqipëria: gjashtë muaj mbreteri, përkth: Virgjil Muçi, (Tiranë: Shtëpia e Librit & Komunikimit), 55.

[6] Arben Puto, Shqipëria politike 1912, (Tiranë: Toena, 2009), 120.

[7] Paskal Milo, Politika e Jashtme e Shqipërisë I, (Tiranë: Toena, 2013), 184.

[8] Ferdinando Salleo, Shqipëria: gjashtë muaj mbreteri, përkth: Virgjil Muçi, (Tiranë: Shtëpia e Librit & Komunikimit,78

[9] Joseph Swire. Shqipëria-Ngritja e një mbretërie . (Tiranë: 2005. Dituria), 160-161

[10] Joseph Swire. Shqipëria-Ngritja e një mbretërie . (Tiranë: 2005. Dituria), 161

[11] Joseph Swire. Shqipëria-Ngritja e një mbretërie . (Tiranë: 2005. Dituria), 161

[12] Valentina Duka, Çështja e Princit të Shqipërisë dhe diplomacia e Britanisë së Madhe ( tetor 1913 – korrik 1914 ), Studime Albanologjike, (Tiranë: KRISTALINA-KH, 2009),  134.

[13]  Nina Smirnova, Historia e Shqipërisë përgjatë shekullit XX, Përkth. Korab Hoxha; Fatmir Mborja (Tiranë: Ideart, 2004), 78.

Fillesat e pasqyrimit të gruas shqiptare në kulturën europiane në shekullin e XIX.

Fillimi i shekullit të XIX përkon me fundin e shekullit të Arsyes dhe fillimin e Romantizmit në Europë. Përmirësimi i kushteve tekonologjike bëri të mundur dhe përhapjen e dukurisë së udhëtimit dhe kontaktit me kulturat e reja. Një nga vendet që sipas Edward Gibbonit , autorit të librit historik me 10 vëllime “Rënia dhe tkurrja e Perandorisë Romake” (1776) ishte një vend që mund të shihet nga brigjet e Italisë, dhe njihet më pak sesa brendësitë e Amerikës"[1] (Shënimet e Çajld Harold. Tiranë: 1973, fq 204 , përkthyer nga Skënder Luarasi) ishte Shqipëria. Në vitin 1809, siparin e udhëtimeve në Shqipëri dhe rizbulimin e saj në Europë e hapin Lord Byron dhe Hobhouse që vizitojnë Ali Pashë Tepelenën në vendlindjen e tij në Tepelenë.

Martiri i lirisë së shqiptarëve...

Shteti kombëtar shqiptar lindi shumë i dobët në vitin 1912-1913. Nëse do perifrazonim një shprehje të njohur diplomatike,do të përshkruhej përmes saj se ai lindi si një “fëmijë i gjallë por i mekur”.  Vështirësitë që hasi shteti i porsa lindur shqiptar nuk kishin të bënin vetëm me vështirësitë e njohura të qeverisjes administrative dhe të sundimit të ligjit por kryesisht me mbijetesën e tij. Territoret shqiptare u kthyen në një teatër luftimesh të Luftërave ballkanike në 1912-1913 në vigjilje të lindjes së shtetit shqiptar dhe gjatë viteve të  Luftës së Parë Botërore (1914-1918), çka e vështirësoi shumë mbijetesën e pikëpamjes politike të vazhdimësisë së shtetit shqiptar në kufijtë e përcaktuar në Konferencën e Londrës.

Tabloja “Lord Bajroni me truprojën e tij suliote”.

Lord Bajroni, përfaqëson një dukuri të veçantë në qytetërimin perëndimor. Heroi Bajronian që ai krijoi paraqet jo vetëm klithmën e ndryllur prej shekujsh për liri individuale e kolektive por edhe pikëllimin e madh të shekullit për mos përmbushjen e këtyre të drejtave themelore. Fundi i shekullit të XIX dhe fillimi i shekullit të XIX ka një veçanti që shfaqet për herë të parë në mendimin europian që nga Roma e lashtë. Natyra, forca dhe bukuria e saj zevëndëson arsyen dhe racionalitetin e shekullit të XVII. Mirëpo natyra te Bajroni nuk është si të Wordsworth që përdëllohet e mahnitet nga  lulet narcis apo zambakët e ujit por është një aspekt i rëndësishëm që përmbush dhe realizon ëndrrat e heronjve të vet. Kështu p.sh në poemën i “Burgosuri i Shilonit” , heroi kryesor harron vuajtjet e veta vetëm sepse përmes hekurave të dritares së burgut shikon panoramën e maleve të Zvicrës dhe bukurinë e liqenit. Këto karekteristika të veçanta të artit dhe personalitetit të tij bënë  të mundur që qysh në gjallje të tij , Bajroni të krijonte një audiencë të gjerë dhe pasues të shumtë. Një pjesë e madhe e bashkëkohësve të tij pavarësisht profesionit që kishin iu bashkangjitën idesë së tij për ringjalljen e Greqisë dhe krijimin e Komitetit për lirinë e Greqisë. Mes personaliteteve të shumtë kulturorë që morrën pjesë në këtë komitet, ishte dhe William Parry me profesionin inxhinier dhe që e shoqëroi Bajronin deri në Mesolongj. Një vit pas vdekjes së Bajronit ai botoi librin “Ditët e fundit të Bajronit”, ku përshkruan momentet e fundit të Bajronit dhe jetën e 600 luftëtarëve suliotë që e shoqëronin atë. Në atë kohë Mesolongji ishte një qytet fare i vogël dhe i varfër me 3000 banorë. Ishte i papastër i pa sistemuar plot mjerim , i ndërtuar mbi baltë e pellgje i rrethuar nga këneta të cilat mund të quhen brezi i vdekjes. Banesa ku zuri vend Bajroni ishte fare e thjeshtë megjiatë ajo u bë shtabi i kryengritjes për disa muaj.(Afrim Karagjozi. Bajroni. Plejad:2009, fq 261). Mirëpo përveç përshkrimeve shumë të rëndësishme dhe autentike për momentet fundit të Bajronit në librin “Ditët e fundit të Bajronit”të William Parry (London: Printeted for Knight and Lacey, 1825), janë botuar dhe tre ilustrime nga piktori i njohur dhe ilustruesi i talentuar Robert Seymur (1798 – 20 April 1836). William Parry ishte shoqëruesi i Bajronit në përpjekjen e tij për të formuar një batalion kryengritësish suliotë në revoltën greke ndaj Perandorisë Osmane në 1824.