“Rrëfimi letrar përmes historisë”

Nga “Ali Pashaida”  e  Haxhi Shehretit tek “Shkodra e Rrethueme” e Ndoc Nikaj (1913)

Ballkani është një trevë e Europës, që mbart në ndërgjegjen e vet kolektive shtresëzime të ndryshme kulturore. Perandoritë e mëdha si Roma, Bizanti, ngjarjet e Kryqëzatës së IV, qytetet e administruara nga Venediku e më vonë çatia e përbashkët e Perandorisë Otomane kanë krijuar një kaledoskop kulturor ku influencat e ndryshme prodhojnë kultura dhe mozaikë kulturorë të ndryshëm. Kultura është pashmangërisht e lidhur me historinë.

Një udhëtim nga Gjirokastra në Tepelenë në 1916.

Reportazh i gazetarit francez Robert Vaucher botuar në gazetën franceze “L’Ilustration”

Lufta  Parë Botërore e vuri Shqipërinë për herë të parë nën vëzhgimin dhe interesin e drejtë për së drejtë të Fuqive të Mëdha. Territoret shqiptare kishin qenë dhe më parë nën vëzhgimin dhe interesat gjeostrategjike të Fuqive të Mëdha të paktën që nga Lidhja e Prizrenit por kësaj radhe ushtritë  dhe shërbimet e tyre mbështetëse ishin të pranishme në territorin e Shqipërisë të krijuar  nga Fuqitë e Mëdha në 29 korrik 1913. Për këtë arsye dëshmitë arkivore të kësaj kohe marrin një rëndësi të veçantë pasi janë dëshmi që paraqesin ngjarjet, balancën e forcave si dhe japin informacion të drejtë për së drejtë për popullsinë dhe jetën sociale. Përpos këtyre dokumentave arkivore ka dhe dëshmi të tjera të rëndësishme si reportazhe gazetash, letra ushtarësh të dërguara nga fronti apo dhe libra udhëtimesh , përshtypjesh dhe mbresash.

Si përfundoi kostumi shqiptar i Bajronit në Muzeumin e veshjeve në Bath të Anglisë?

Vizita e Lord Bajronit dhe John Cam Hobhouse në Shqipëri gjatë vjeshtës së dytë të vitit 1809 hapi siparin e një sërë vizitash të tjera diplomatike, turistike e kulturore në kuadër të Grand Tourit anglez. Zbulimi i  një bote të re, të panjohur dhe po kaq të afërt me zakone dhe tradita midis Lindjes dhe Perëndimit, ndolli emocione të veçanta në shpirtin poetik të Bajronit. Poema e njohur romantike “Shtegtimet e Çhilde Harold, motivet e Kantos II, janë pasqyrimi i drejtë për së drejtë i këtyre emocioneve dhe përmendja e parë dinjitoze në një kryevepër të letërsisë botërore të motiveve shqiptare. Por, nuk do të ishte vetëm  ndikimi i natyrës piktoreske dhe njerëzve të ashpër që do të frymëzonin poetin e ri romatik anglez, por edhe koloriti i veshjeve tradicionale shqiptare. Gjatë vizitës së Lord Bajronit në Janinë, në jug të Shqipërisë më 1809, ai bleu një kostum tradicional shqiptar, me të cilin pozoi për piktorin e shquar të portreteve Thomas Phillips, në verën e vitit 1813. Veshjet shqiptare, sidomos fustanella do të përshkrueshin dhe në vargjet e poemës dhe në letrën që do i dërgonte së ëmës nga Preveza, kur përshkruan hyrjen e tij në Tepelenë.  Shqiptarët me petkun e tyre (me më të bukurin në botë; me fustanellë të gjatë të bardhë, tallagane të qëndisura me ar me anteri e jelek kadifeje të kuqe të qëndisura me oje të arta), me jataganë e pisqollë të sërmët[1].