Mesapët
Mesapët
ishin një fis ilir i shpërngulur rreth fillimi të mijëvjeçarit të fundit p.
Kr., në Italinë e Jugut dhe i vendosur në qytetin antik të Apulit (Kalabria
antike). Njoftimet e para historike të sigurta për Mesapët lidhen me luftërat e
zhvilluara prej tyre kundër Tarentasve, nga fillimi i shek. V deri në vitin 335
p. Kr., kur pas ndërhyrjes së Aleksandër Molosit, që ishte thirrur në ndihmë
nga Tarentasit, i lanë mënjanë grindjet me këta të fundit për të përballuar
gjendjen e krijuar nga rreziku samnit. Në luftën e I dhe II samite, Mesapët u
renditën në anën e romakëve, ndërsa gjatë luftës ës III më 229 p. Kr., të
shqetësuar nga forca gjithnjë e në rritje e Romës, u ndanë nga Romakët dhe u
hodhën kundër tyre. në luftën kundër Romës ata, së bashku me Lukanët, Samnitët
e Tarentasit, iu drejtuan për ndihmë Pirros së Epirit dhe qenë të parët që
pritën dhe ndihmuan forcat e tij kur ato zbarkuan brigjet e Italisë në vititn
280 p. Kr. Edhe pse të mundur më vonë nga Roma dhe të detyruar të merrnin pjesë
në konfederatën e kryesuar prej saj, Mesapët shpeshherë ngrinin krye, duke e
kundërshtuar procesin e romanizimit, që nisi të thellohej sidomos në fillim të
shek. I p. Kr. Gjithësesi mesapët duke jetuar për një kohë të gjatë në Italinë
e Jugut dhanë kontribut dhe në etnogjenezën e popujve të tjerë të rajonit. Në
burimet latine theksohet se thuhet se populli Salentin ka pasur prejardhje nga
tre vende: Kreta, Iliria, Italia...[1]
Gjuha
mesape ishte mesapishtja. Gjithashtu ata kanë lenë një numër mbishkrimesh,
studimi i të cilave mendohet se ka rëndësi për njohjen e ilirishtes[2]. Në këtë kontekst njohja
dhe zbërthimi i mbishkrimeve mesape fiton një rëndësi të veçantë për të hedhur
dritë mbi ilirishten si një nga gjuhët prej së cilës nuk trashëgohet shumë
material gjuhësor. Prej ilirishtes disponojmë një material të kufizuar,
kryesisht onomastik, toponime dhe emra, njerëzish, perëndish, fisesh e banorësh
(rreth 1000), dhe tre-katër glosa. Këtyre u shtohen materialet e mesapishtes,
që, me gjithë rezervat e ndonjë studiuesi të sotëm, mbahet përgjithësisht si
ilirishte. Prej kësaj kemi rreth 450 antroponime toponime një numër tekstesh të
shkurtra. Janë bërë përpjekje të pasurohet ky fond duke u identifikuar fjalë të
ndryshme ilire në greqishte e në latinishte, në italishten jugore e veriore e
në të folmet e zonës së Alpeve. Është grumbulluar kështu lëndë prej së cilës
mund të merret një ide e leksikut të ilirishtes, e sistemit fonetik të saj, dhe
në një farë mase, e fjalëformimit, dhe të bëhet ndonjë përqasje me gjuhët e
tjera.
Prej
kohësh në opinionin shkencor është vërejtur dhe hedhur për diskutim teza e përafërsisë
së gjuhës së sotme shqipe me ilirishten. Më tepër se një tezë politike për të
dëshmuar autoktoninë e shqiptarëve, kjo tezë është skicuar nga linguistët
përmes fondit gjuhësor të ilirishtes që gjendet në burimet historike, mes tyre
dhe emra mesapë. Po japim disa prej afrimeve e barazimeve të shumta që janë
bërë gjer më sot midis emrash ilirë dhe fjalësh shqipe. Ilir. Bardus,
Bardyllis, Skenobardus, mesap. Barzides, Barzidihi: shqip i bardhë, Bardhi;
ilir. Bardibalus, shq. balë; ilir, Bistum, shq. bisht; ilir (mons) Borea
Boreas, shq, borë; ilir. Brindia, Brindesion, mesap. brenton (= kokë dreri)
shq. bri-ni; ilir. Bigeste, shq, bigë; ilir. Dardania trevë, banorët e saj
Dardani, emër personi Dardanus Dardana, toponimet Dardas Derdas, qyteti
Dardapara, shq. dardhë apelativ dhe emër i shumë fshatrave; ilir. Dalmatia
Delmatia trevë, banorët Dalmatae Delmatae, Delmion, Delminion, shq, dele,
delme, delmer; ilir Dassus, Dassius, Dazos, etnonimi Dassaretae, shq. dash;
Dimallum, Maluntum, qyteti Malvesa, shq. mal (temë kjo që shfaqet edhe në treva
gjuhësore të tjera): ilir, Pelagonia, banorët Pelagones, shq. pellg; Ulcinium,
Ulcissia (castra), Ulcirus, shq. ulk; ilir. Vendes, Vendenis; shq. vend etj. Sigurisht
vështërësia në identifikimin dhe vërtetimin plotëisht të kësaj teze qëndron në
faktin se nuk kemi tekste të plota në gjuhën ilire në të zbuluara deri më sot. Siç
vëren me të drejtë Profesor Domi një element mbështetës i teorisë së
prejardhjes së gjuhës shqipe nga ilirishtja janë disa fragmente të shkurtra nga
gjuha mesape. Ne s'kemi nga ilirishtja ndonjë tekst të lidhur, me përjashtim të
disa fragmenteve shumë të shkurtra nga ilirishtja e Italisë, mesapishtja.
Prandaj s'kemi si ta njohim morfologjinë e saj. Po kemi mjaft të dhëna për
fjalëformimin. Në këtë gjuhë nga materiali që disponojmë zotëron formimi
prapashtesor. Fjalët e përbëra nuk mungojnë po përdoren shumë më pak. Edhe në
shqip prejardhja, prapashtesore e parashtesore, është më e përdorur se
përbërja, se kompozitat. Studiues të ndryshëm kanë vënë në dukje prapashtesa e
parashtesa të ilirishtes, disa prej të cilave janë vënë në lidhje edhe me
prapashtesa e parashtesa të shqipes. Ka një sërë përkimesh e analogjish midis
këtyre dy gjuhëve në formimet emërore, si në formantet, si në vlerat semantike
të tyre. Janë caktuar rreth 15 izoglosa të tilla. Prej tyre disa janë përkime
pak a shumë specifike, të tjera më të përgjithshme, dalin edhe në gjuhë të
tjera, po edhe këto, duke u parë krahas të parave, marrin vlerë e peshë. Kështu
në ilirishten del prapashtesa -at- në emra banorësh: Oiciniatae: Olcinium;
Docleatae e Docleates: Doctea; Labeates, Sardeates: Sarda etj.; në emra
personash: Clevatus e Clevata, Pleuratus, në toponimi: Aemate, Gedate. Në
shqipe shfaqet prapashtesa korresponduese –at- në emra vëllezërish (: Demat,
Zekat), në emra fshatrash e toponimesh të tjera (: Luzat, Dukat, Bushat). Të
tjera përkime e paralelizma: ilir. (e)ste, që tregon vend, në shqip (e)shtë po
me atë vështrim: i1. Palaeste, Tergeste, në shqip ullishtë, breshtë, v(ë)reshtë
etj.; ilir. -to-/ta-: Dasto, (mes.) Daxta, Ditus Dita, në shqipe -të: i thatë,
i gurtë, i ftohtë, i dystë; il. -ano- e -ino- për të shënuar fisin dhe banorin:
Dardanus, Dardana, Dardani, Albanoi, Scodrinoi; në shq. -an, -in me kuptim të
banorit të një vendi: shkodra-ni, kashari-ni (= banori i fshatit Kashar); ilir.
inium: Ulcinaum, në shq. -inj për të shënuar shumësin a kuptimin kolektiv:
thelpinj; ilir. -ak- për të shënuar banorin e përkatësinë: Paserentiaci, shq.
-ak po me atë vështrim: durrsak, ulqinak, Muzak etj., etj. Është diktuar edhe
ndonjë përkim parashtese: li në ilir. (Liburni krahaso Burni), shq. lë: lëfyt
fyt.[3]
Marrëdhëniet
midis dy brigjeve të Adriatikut përmes kulturës materiale
Marrëdhëniet midis dy brigjeve të
Adriatikut gjatë periudhave të ndryshme historike kanë qenë e vazhdojnë të jenë
objekt i kërkimeve e studimeve të specialistëve të fushave të caktuara. Autorë të
shumtë kanë sjellë të dhëna nga më të ndryshmet, të cilat kanë ndihmuar për të
përcaktuar më qartë këto lidhje kulturore e materiale. Deri në studimet e
deritanishme, si dëshmi më e hershme e marrëdhënieve midis dy brigjeve të
Adriatikut, është një kamë e bronzit të mesëm, gjetur në gërmimet arkeologjike në
tumën e Vajzës në Vlorë[4].
Nisur nga forma dhe zbukurimi i
fletës, megjithëse e ndryshme pasi i mungon doreza metalike, ajo gjen analogji
me kamat e tipit «Polada» të bronzit të hershëm të Italisë, dhe konsiderohet si
prodhim vendas i bërë sipas modeleve të kamave italike.
Në periudhën e bronzit të mesëm në
Shqipëri shfaqen edhe objektet e para të importuara nga Mikena, të dëshmuara nga
objekte të tilla si shpata, thika, maja heshtash etj., këmbime të cilat do të vazhdojnë të thellohen me tepër
gjatë periudhës së bronzit të vonë. Zbulimet e realizuara përtej Adriatikut,
nga profesori i palodhur F. D'Andria në vendbanime të bronzit të vonë në rajonin
e Apulias, kanë kontribuar mjaftueshëm në qartësimin e raporteve midis dy
brigjeve në këtë periudhë të historisë sonë[5].
Periudha e hekurit shënon dhe
shfaqjen më masive të objekteve të importuara nga Gadishulli Italik, ku
përmendim armë e zbukurime të ndryshme prej bronzi zbuluar thuajse në nga të
gjitha territoret e Shqipërisë së Ulët Bregdetare. Ndër objektet më interesante
me origjinë italike, dëshmi e raporteve intensive tregtare e kulturore midis dy
rajoneve tona, përbën sëpata e bronzit e tipit «ad occhio» e gjetur në depon e
Torovicës së bashku me 91 copë sëpata të vogla të ashtuquajtura të tipit kelt dhe me 31 sëpata të tipit shqiptaro-dalmat[6].
Disa nga shembujt më domethënës të këtyre të fundit, dhe si ilustrim i epokës
së Bronzit të Vonë, ndodhen të ekspozuar në stendat e Muzeut Historik Kombëtar.
Gjithashtu, në tumat e Patosit dhe
të Dukatit, janë zbuluar disa fibula të tipit italik, të periudhës submikene
dhe protogjeometrike. Në radhën e objekteve të importuara nga Italia e Jugut bën
pjesë edhe një gjoksore bronzi në trajtë rrote, e zbuluar në tumën e Hamallajt
(Durrës). Ajo është e vetmja e këtij lloji e zbuluar në territorin e vendit
tonë, po që gjen analogji me objekte zbukurimi në trajtë disku të Italisë së Jugut.
Një vlerë të pakrahasueshme në
përcaktimin e këtyre raporteve, ka padyshim qeramika e pikturuar e stilit devollit
e gjetur në Otranto dhe e përcaktuar nga F. D'Andria si import ilir, dhe të cilën
e daton jo më të herët se shek. VIII p. Kr. Lidhur me problemin e raporteve midis dy
brigjeve, vlen të vëmë në dukje disa përputhje gati të plota të formave
kryesore të enëve që janë të pranishme në kulturën devollite, dhe qeramikën e
periudhës gjeometrike të Italisë së Jugut. Në mbështetje të këtyre lidhjeve
kulturore, një tregues i rëndësishëm është edhe sfera e botës shpirtërore — shprehur
nga riti i varrimit në tuma, që është karakteristikë për kulturën devollite dhe
i përhapur edhe në territorin e Apulias, kryesisht në tuma të kohës së vonë të
bronzit, dhe fillimit të epokës së hekurit.
Bibliografi:
1- F. Drini, Mesapët, Fjalori Enciklopedik
Shqiptar, vol. 1.
2- F. d'Andria, Nuovi dati sulle relazioni tra gli Illiri e le
popolazioni dell'Italia Meridionale / Të dhëna të reja për lidhjet ndërmjet
Ilirëve dhe popullatave të Italisë së Jugut, Iliria, vol. 16 nr. 1, 1986 (Kuvendi II i Studimeve Ilire. IIe colloque des Etudes Illyriennes, Tiranë, 20-23. XI.
1985),
3- F. Prendi, Një depo sëpatash nga
Torovica e Lezhës / Un dépôt de haches préhistoriques à Torovicë de Lezhë, Iliria,vol. 14 nr. 2, 1984.
4- Marco
Terenzio Varrone 116 B.C-27 B.C.
*Fjala e mbajtur Festivalin
kultutor Salento-Albania: Un ponte tra le due sponde. Një urë mes dy brigjeve, 2.08.2020
[1] Marco
Terenzio Varrone 116 B.C-27 B.C.
[2] F. Drini, Mesapët, Fjalori Enciklopedik Shqiptar, vol. 1.
[3]M. Domi, Probleme të
historisë së formimit të gjuhës shqipe, arritje dhe detyra / Problèmes de
l'histoire de la formation de la langue albanaise, résultats et tâches, Iliria, vol. 13, nr. 1, 1983.f. 5-38.
[4] Për me tepër
mbi këto marrëdhënie, shiko: M. Korkuti, Marrëdhëniet midis dy brigjeve të Adriatikut në epokën
e bronzit dhe të hekurit /I rapporti fra le due coste dell'adriatico
meridionale nell'epoca del bronzo e del ferro, Iliria, vol. 15 nr. 1, 1985. f. 93-109.
[5] F. d'Andria, Nuovi dati sulle relazioni tra gli Illiri e le popolazioni dell'Italia
Meridionale / Të dhëna të reja për lidhjet ndërmjet Ilirëve dhe popullatave të
Italisë së Jugut, Iliria, vol. 16 nr.
1, 1986 (Kuvendi II i Studimeve Ilire. IIe colloque
des Etudes Illyriennes, Tiranë, 20-23. XI. 1985), f. 43-55.
[6] F. Prendi, Një depo sëpatash nga Torovica e Lezhës / Un
dépôt de haches préhistoriques à Torovicë de Lezhë, Iliria,vol. 14 nr. 2, 1984. f. 19-45.
