Njohja dhe
rizbulimi i Ballkanit në shekullin e XIX dhe fillimet e shekullit të XX në Evropë është një proces i cili nuk u
zhvillua vetëm si një rizbulim gjeografik por dhe si një zbulim kulturor. Ky
konstatim është akoma dhe mëse e vërtetë sidomos kur flasim për territoret
shqiptare në Ballkan pasi në kuadër të
Grand Tour-it destinacioni i zakonshëm ishte Greqia që krijonte një tërheqje të
veçantë me kulturën e lashtë antike dhe pak a shumë këto territore ishin rrahur
dhe më parë nga udhëtarë evropianë qoftë si diplomatë apo dhe si turistë
kulturorë. Për publikun e
atëhershëm britanik ashtu siç shkruante studiuesi Eduard Gibon në veprën e vet
“Dobësimi dhe rënia e Perandorisë Romake”(1807),
“Shqipëria ishte po aq e panjohur sa dhe brendësitë e Amerikës”[1] Mirëpo zbulimi kulturor nuk shërbeu vetëm
si kënaqësi estetike e zbulimit të një kulture të re etnografike por në një
farë mënyre me shkrimet ku u pasqyrua ky kontakt me këtë kulturë u bë përgjegjës
dhe për njohjen dhe perceptimin e Ballkanit dhe popullsive të tij në Evropë.
Një sërë ndryshimesh fondamentale në vetvete në Evropë,si Revolucioni Francez,
fenomeni i udhëtimit, Romanticizmi,Ekzotizmi,Orientalizmi e Filohelenizmi e shoqëruan këtë njohje duke
lënë pak a shumë gjurmët e tyre në këtë rinjohje dhe ritakim të Ballkanit me
Evropën pas ndarjes së pariparueshme në
dy kampe armiqësore që kish pësuar bota e Mesdheut pas daljes dhe protoganizmit
të Islamit në këtë rajon. Ndërmjet burimeve më interesante dhe relativisht të
pakta për studimin e historisë sociale të popujve të gadishullit ballkanik janë
një varg veprash të udhëtarëve britanikë të cilët udhëtuan në rajon në kërkim
të kënaqësisë apo kuriozitetit dhe dëshirës për të mësuar më shumë për rajonin[2]
ose për ti shërbyer vendit të tyre si diplomatë.
Territoret shqiptare si pjesë e Ballkanit
zgjojnë interesin e udhëtarëve të huaj kryesisht në fillim si territore fqinje
me ato greke vende ku kishte lindur kultura e lashtë që i kish magjepsur. I
pari që e ndërmerr këtë rrugë i nisur thjesht për arsye diplomatike është
oficeri anglez i zbulimit William Martin Leake më 1805 dhe pas tij është
udhëtimi i njohur i Lord Byron dhe Hobhouse në 1809. Sidomos ky udhëtim i dy aristokratëve të rinj
anglezë hapi siparin e një sërë udhëtimesh të tjera nga mjekë, pastorë
protestant,ushtarakë etj shtresa të popullsisë , të cilët shkruan një sërë
veprash dhe shënimesh udhëtimi që bënë të mundur krijimin e një situate
orientaliste dhe ekzotizmi në imagjinatën angleze. Mirëpo udhëtimeve të Leake në
Shqipëri dhe Greqi dhe të Lord Byron dhe Hobhouse, përpos përshkrimeve shumë të
sakta gjeografike, historike dhe kulturore apo dhe përshkrimeve poetike do tu
mungonte paraqitja grafike dhe panoramike origjinale e viseve që ata vizituan.
Vetë Leake mesa duket nuk ka patur talent për të pikturuar pasi kur ai skicon
një hartë topografike të brigjeve shqiptare dhe ia dërgon Shtabit Britanik të
Luftës,kërkon ndjesë “për ndonjë gabim apo pasaktësi, pasi siç e dini unë nuk
jam një skicograf i mirëfilltë por rrethanat më kanë detyruar ta bëjë punën e
tij.”[3]Gjithsesi
kur u botuan veprat e tij dhe shënimet udhëtimit të Hobhouse dhe vepra poetike
e Bajronit, ato u shoqëruan me skica dhe panorama që i korrespondonin më shumë
imagjinatës sesa realitetit. Mes piktorëve të tjerë që ilustruan veprat
voluminoze të Leake ishte dhe Edëard Lear (1812-1888), peizazhist, piktor dhe
poet i periudhës Viktoriane në Britani. [4]Pavarësisht
sepse është i përmendur më shumë sot për “vargjet e tij origjinale e pa kuptim
për fëmijët në letërsinë angleze”[5],
Lear në fushën e studimeve ballkanike përmendet për ditarin e vet “Journal of a
Landscape Painter in Albania” i botuar për herë parë më 1851. Ditari është
pasqyrim i mbresave dhe shënimeve të udhëtimit që Leare ndërmori në Shqipëri më
24 shtator –4 nëntor 1848. Janë të shumtë udhëtarët dhe piktorët të nxitur dhe
të joshur nga ekzotizmi i veprave të Byron dhe veprës së Hobhauzit “A
journey through Albania and other
European provinces of Turkish
Empire” që vizituan dhe skicuan Epirin
dhe Greqinë por asnjëri prej tyre nuk vizitoi veriun e Shqipërisë dhe
ish-kryeqendrën e rezistencës shqiptare në shekullin e XV, Krujën. E veçanta
e Lear-it nuk është vetëm fakti se ai
hyri nga lindja e Ballkanit( porti i Selanikut) por se udhëtoi gjatë e thellë
në drejtimin jug-veri. Vetë Lear ndihet krenar për udhëtimin e ndërmarrë pasi
thekson në ditarin e vet se është i “vetmi anglez që jep të dhëna për disa
vende si pjesa e maleve Akrokerane, Kruja e rrethinat e Ohrit”[6].
Një nga karakteristikat e udhëtarit
britanik në gjysmën e shekullit të XIX ishte se ai zakonisht e zgjidhte
kauzën të cilën dëshironte të përkrahte
përpara se të fillonte udhëtimin.[7]Lear
bënte pjesë në këtë kategori udhëtarësh, pasi duke qenë para së gjithash një
peizazhist dhe ilustrues me një ambicie të madhe,ai vazhdimisht ishte në kërkim
të piktoreskes dhe sublimes të inspiruar nga panoramat e Mesdheut.[8]Për
10 vjet Lear kish jetuar në Itali duke krijuar pamje të mrekullueshme nga
provincat gjithë diell të Italisë, ndërsa një njohje e rastësishme me
presidentin e universitetit të Korfuzit Mr. Bouen e bën atë fillimisht të
vizitojë ishullin dhe pastaj Athinën e Kostandinopojën. Pasi kthehet në Greqi
planifikon të vizitojë Malin e Shenjtë por në Selanik e njoftojnë se rrugët për
të shkuar aty janë mbyllur për shkak të kolerës kështu që vendos të udhëtojë në
të vetmin drejtim rruge të hapur, nëpër Maqedoni dhe Shqipëri.[9]
Është pikërisht ky moment kur ai i shkruan së motrës së vet Anës “se më tepër
jam i prirur ndaj një udhëtimi në Shqipëri e cila është përsosmërisht e qetë.”[10]
“E qetë” është një mbiemër që tërheq vëmendjen në këtë frazë. Gjatë gjithë
udhëtimit të tij nëpër Shqipëri Lear do të përpiqet vazhdimisht që të gjejë sa
më shumë kohë e qetësi për të përmbushur kauzën e vet dhe do të jetë indiferent
ndaj zhvillimeve në rajon. Ai përmend, aty-këtu se në vend ka pasur një
kryengritje nën prijësin Zuliki( Gjon Leka), çka i ka detyruar otomanët të
ndërmarrin masa duke mos u lejuar më popullsinë e jugut të Shqipërisë të mbajnë
armë, por është komplet indiferent të përshkruajë apo të japë detaje se cilat
janë shkaqet e kësaj kryengritje. Si një profesionist skrupuloz që është,
qëllimi i tij është e thënë me fjalët e veta në një letër që i dërgon mikut të
tij Fortiskju në 1848 që të “aftësohem për të përkryer pamjet e ndjenjat e
panoramave që e di se janë brenda meje”.[11]
Lear ia del mbanë vërtetë që të krijojë
panorama të mrekullueshme madje njëra nga to “The mount Tomor”inspiron dhe
poetin e madh anglez Alfred Tennison që të shkruajë një poezi kushtuar Lear[12].
Por qoftë pikturat apo dhe ditari i
mëvonshëm shërbejnë për të përcjellë një perceptim të gabuar të Shqipërisë në
publikun britanik. Shqipëria e asaj kohe madje dhe viset e Maqedonisë vuajnë
nën degradimin e pushtetit perandorak otoman kurse këto piktura dhe stili
tërheqës i ditarit përcjellin një
“peizazh idilik e vendas piktoresk(....) me të gjitha komfortet e
aristokratëve”[13]. Për më tepër duke qenë
një personalitet i formuar me poezinë e romantikëve dhe veçanërisht atë të Lord
Byron, tek ditari i Lear gjenden gjurmë të sublimes
që është e “bukur,e egër dhe frikëndjellëse”[14].
Mirëpo kjo formë e sublimes nuk shërben vetëm për pasqyruar peizazhet
piktoreske të Shqipërisë por vesh me ngjyrim negativ vetë Shqipërinë si një
“vend të një habie të egër”, i mbushur plot me “vende të çuditshme” dhe “të
paqarta” dhe me grupe etnike të “ngatërruara” që rrisin “një racë të egër” të
njerëzve[15]. Këto përcaktime të Lear
që në fakt i ngjajnë një antropologu sesa një peizazhisti duken të çuditshme
kur sjell ndërmend eksperiencën shumë sipërfaqësore vëzhguese ndaj
shoqërisë që kish demonstruar Lear në
Shqipëri krahasuar kjo me shërbimin dhe zellin ndaj kauzës që kish zgjedhur që
në fillim të udhëtimit. Për më tepër gjatë udhëtimit Lear pati shumë pak
kontakt me popullsinë vendase, përveç atyre që i shërbyen atij. Kontaktin më të
shumtë ai e pati me ‘shtresën e lartë’:doktorë të huaj, staf konsullatash,
priftërinj dhe më së shumti qeveritarë Otomanë dhe pronarë tokash. Edhe pse ai
ankohet se këta bejlerë dhe pashallarë (...) të humbin shumë kohë me
ceremonira(faqe 60), ata i ofrojnë Lear-it jo vetëm rastin për të biseduar,
ushqim dhe strehim të përshtatshëm- lukse jo shumë të vlerësuar në vende të
egra si këto(faqe 69)- por gjithashtu dhe një mbrojtje të sigurtë duke e
pajisur atë me letra rekomandimi dhe shoqërimin e një kafazi të armatosur.[16]Pritja
që i bëhet atij në Krujë nga qeveritari Ali Beu është e denjë si një pritje
aristokratike në çdo vend tjetër, madje në të ka dhe gjurmë qytetërimi pasi “i
interesuar të mësonte ca më shumë nga Evropa, djaloshi zyrtar i Krujës e pyeti
për anijet pa vela e karrocat pa kuaj”[17].Aq
më tepër që përshkrimet e jashtme që ai u bën njerëzve të thjeshtë në Shqipëri
duke i perifrazuar si “racë e egër” nuk janë as më shumë dhe as më pak në
frymën e përshkrimeve dikensiane që mund ti gjeje në të gjitha rrethinat e
Londrës e janë mbizotëruese kryesisht në romanin “Oliver Twist”.
Arsyeja që e shtyn Lear që të jetë kaq me
paragjykime në përshkrimet e tij rreth Shqipërisë dhe shqiptarëve është se Lear ashtu si është profesionist skrupoloz
në fushën e pikturës kërkon të bëhet i tillë dhe në atë të shkruarit të ditarit
të udhëtimeve. Ai shkruan saktësisht çfarë publiku dëshiron të lexojë-imazhet e
çuditshme, të egra dhe konfuze të një vendi të largët, por dhe të afërt sepse
ndodhet në Evropë , me pak fjalë një zonë periferike barbarizmi dhe konflikti.
Në gjysmën e shekullit të XIX Britania ishte në kulmin e fuqisë së saj
koloniale, veçse imperializmi i shfaqur tek ditari i Lear nuk është ai klasiku
i shfrytëzimit të burimeve natyrore dhe shfrytëzimit ekonomik të një vendi, por
është një imperializëm i imagjinatës
i cili kërkon të shfrytëzojë burime sociale kulturore dhe imazhesh të huaja për
të krijuar industrinë e zbavitjes-libra udhëtimi.[18]Udhëtimi
në këtë rast nuk mund të gjykohet si shprehje e një forme të ndryshme
kolonializmi, në të cilin historia dhe ideologjia, dhe jo territori i një vendi
pretendoheshin,që pushtoheshin dhe aneksoheshin si është rasti i udhëtimeve në
Greqi, por mund të gjykohet si një shprehje e nxitjes së imagjinatës ekzotike
nëpërmjet imazheve fatkeqe dhe të ekzagjeruara të Shqipërisë. Prej këtij
paragjykimi dhe imperializmi të
imagjinatës ku ftohet lexuesi të marrë pjesë, në ditar mbizotërojnë skenat
e qyteteve “të varfër dhe të shpifur”(faqe 60), “ndyrësia” e haneve(faqe 60)
dhe “vështrimi i vrazhdë dhe i egër”(faqe 54) [19]i
banorëve sesa e gjendja e mjerueshme të
drejtave të popullsisë Shqipërisë, arbitrariteti, dhuna e intolerenca fetare nën
regjimin despotik otoman. Si rezultat i këtij përshkrimi lexuesi ashtu si dhe
Lear e ka të lehtë të nxjerrë përfundimin se
Shqipëria është një vend i “çuditshëm dhe i frikshëm”.(faqe
145).Sigurisht nuk mund të pretendohet se Lear kish dijeni të plotë të për këtë
prirje imperialiste në ditarin e vet.
Kjo ndodhte thjesht se ai si gjithë udhëtarët britanikë të epokës Viktoriane e
“ndjenin veten pjesë të një kulture superiore e të vërtetë, vlerat, traditat
dhe vlerësimet e së cilës ata natyrisht i
mbronin kur përballeshin me atë –ç’ka ata-e nënkuptonin si një kulturë
inferiore të shprehur të Ballkanit”.[20]
Ditari i Lear “Journal of a Landscape Painter in Albania”
është një libër udhëtimi klasik i cili la një gjurmë të veçantë në krijimin e
imazhit dhe perceptimit të Shqipërisë në Angli. Si i tillë ai meriton një
vëmendje të veçantë jo vetëm për të identifikuar tablotë e mrekullueshme që e
shoqëruan por dhe forcën e fjalës së shkruar që krijoi imazhe të caktuara dhe
pati një impakt të madh në botën anglosaksone.
Bibliografi:
1-
Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation
and Power in British Travel Writing,1850-1914. The Slavonic and East European
Review, Vol.82,No.3(Jul.,2004)
2-
Afrim Q. Karagjozi. “Eduard Liri”. Botimet
Enciklopedike. Tiranë: 1997
3-
Barbara Jelavich. “The British Traveller in the
Balkans: the Abuses of Ottoman Administration in the Slavonic Provinces” The
Slavonic and East Review, Vol.33, No. 81(June.,1955)
4-
Edward Lear. “Journal of a Landscape Painter in Albania”. NewEdn,London,1988
5-
Oxford English Dictionary edited Bt Catherine Soanes, ,
Oxford University Press 2002
6-
Suzan Hyman(ed.) Edward Lear in the Levant: Travels in Albania , Greece
and Turkey in Europe
1848-1849, London
1988
7-
Vesna Goldworthy , “Inventing Ruritania: The
Imperialism of the Imagination” New
Haven , Conn
8-
William
Martin Lik. “Udhëtime në Shqipërinë e Vezirëve”. Migjeni. Tiranë:2008
Suplementi Rilindesi 13.05.2012
[1] Afrim Q.
Karagjozi. Byron in English and in
Albanian. Scanderbeg Books. Tiranë:2010, faqe 10
[2] Barbara Jelavich. “The British Traveller in the
Balkans: the Abuses of Ottoman Administration in the Slavonic Provinces” The
Slavonic and East Revieë , Vol.33, No.
81(June.,1955) faqe 396
[4] Shih për më tepër Afrim Q. Karagjozi. “Eduard Liri”. Botimet Enciklopedike. Tiranë: 1997.
faqe 130
[5] Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation
and Power in British Travel Writing,1850-1914. The Slavonic and East European
Review, Vol.82,No.3(Jul.,2004) faqe 606
[6] Afrim Q. Karagjozi. “Eduard Liri”. Botimet
Enciklopedike. Tiranë: 1997. faqe 20
[7] Barbara Jelavich. “The British Traveller in the
Balkans: the Abuses of Ottoman Administration in the Slavonic Provinces” The
Slavonic and East Review, Vol.33, No. 81(June.,1955) faqe 396
[8] Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation
and Power in British Travel Ëriting, 1850-1914. The Slavonic and East European
Review, Vol.82,No.3(Jul.,2004) faqe 606-607
[9] Për një përshkrim më të detajuar të udhëtimit të Lear
në Shqipëri shih Afrim Q. Karagjozi. “Eduard Liri”. Botimet Enciklopedike.
Tiranë:1997
[10] Afrim Q. Karagjozi. “Eduard Liri”. Botimet
Enciklopedike. Tiranë: 1997. faqe 133
[11] Po aty, faqe 18
[12] Po aty faqe 139
[13] Suzan Hyman(ed.) Edward Lear in the Levant: Travels in
Albania , Greece and Turkey
in Europe 1848-1849, London
[14] Oxford English Dictionary edited Bt Catherine Soanes, ,
Oxford University Press 2002, faqe 835
[15] Edward Lear. “Journal of a Landscape Painter in Albania”. Neë Edn.
,London,1988.,faqe 51,21,11,11,38
[16] Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation
and Power in British Travel Writing, 1850-1914. The Slavonic and East European
Review, Vol.82,No.3(Jul.,2004) faqe 607-608
[17] Afrim Q. Karagjozi. “Eduard Liri”. Botimet Enciklopedike.
Tiranë: 1997. faqe 28-29
[18] Shih për më tëpër Vesna Goldworthy , “Inventing
Ruritania: The Imperialism of the Imagination” New Haven , Conn
[19] Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation
and Power in British Travel Writing, 1850-1914. The Slavonic and East European
Review, Vol.82,No.3(Jul.,2004) faqe 607
No comments:
Post a Comment